Śladami rzymskiej Kordoby - w poszukiwaniu pozostałości antycznej Corduby

Starożytna Kordoba była jednym z najważniejszych rzymskich miast w regionie i stolicą prowincji odpowiadającej kształtem dzisiejszej Andaluzji. Do naszych czasów przetrwało kilka śladów z tamtego okresu, które przypominają o bogatym antycznym dziedzictwie miasta.

Artykuł jest częścią naszego przewodnika po największych atrakcjach Kordoby.

Krótkie wprowadzenie historyczne

Rzymska historia Kordoby rozpoczęła się w ostatniej dekadzie III wieku p.n.e., w trakcie trwania II wojny punickiej. Po pokonaniu Kartagińczyków, prawdopodobnie jeszcze za życia wielokrotnego konsula i dowódcy Marka Klaudiusza Marcellusa (zm. w 208 roku p.n.e.), lub chwilę później, niedaleko brzegu rzeki Gwadalkiwir założono osadę Corduba. Nazwa ta została zapożyczona od położonej tuż obok niewielkiej osady iberyjskiej (możliwe, że pochodzenia fenickiego).

Nowe miasto szybko się rozrastało i zyskiwało na znaczeniu - o czym świadczy fakt, że zostało stolicą prowincji Hispania Ulterior (Hiszpania Dalsza), a w połowie II stulecia p.n.e. otrzymało status kolonii. Ówczesna Corduba była w pełni otoczona murem i zajmowała obszar położony w północno-zachodniej części obecnego starego miasta.

Kres republikańskiego miasta przypadł na czasy wojny domowej toczonej pomiędzy Juliuszem Cezarem a Pompejuszem Wielkim. Corduba opowiedziała się za tym drugim, lecz na jej nieszczęście zwycięsko z tej potyczki wyszedł pierwszy. Zemsta była krwawa, i podobnie jak w przypadku swoich przeciwników w Galii, tak i tu Cezar nie miał litości - na jego rozkaz wybito niemal wszystkich mieszkańców i zburzono lwią część zabudowy miasta, które z dnia na dzień praktycznie przestało istnieć.

Jego odrodzenie nastąpiło niedługo później, w czasach Oktawiana Augusta. Odtworzone miasto nazwano Colonia Patricia Corduba i rozszerzono je dalej na południe, w stronę rzeki. Powstały wtedy nowe fora (place miejskie), teatr, wzniesiono też akwedukt doprowadzający wodę do miasta. Odbudowana Corduba zostało stolicą nowo utworzonej prowincji Betyka (Hispania Baetica).

Przez kolejnych kilka wieków Corduba rozrosła się do poziomu jednego z największych miast w całym cesarstwie, gdzie rozkwitało budownictwo monumentalne - wznoszono kolejne świątynie, powstały też amfiteatr oraz cyrk. W cesarskiej Kordobie na świat przyszedł Seneka Młodszy, filozof i wychowawca cesarza Nerona.

Kordoba z czasem zaczęła tracić na znaczeniu na rzecz miasta Hispalis (współczesna Sewilla), które zostało centrum administracyjny prowincji. Ostatni wielki projekt budowlany przeprowadzono pod koniec III wieku, kiedy na zlecenie cesarza Maksymiana wzniesiono rozległy kompleks pałacowy.

Po upadku cesarstwa zachodniorzymskiego miasto trafiło w ręce Wizygotów, a po nich nastali Arabowie, którzy zamienili średniowieczną Kordobę w największe miasto na kontynencie. Ale to już całkiem inna historia.

Spacer śladami rzymskich zabytków

Chociaż większość zachowanych zabytków Kordoby pochodzi z okresu średniowiecza, to bez większego problemu odnajdziemy w niej również ślady z czasów, gdy nosiła nazwę Corduba.

Poniżej pokrótce opisaliśmy wybrane zabytki oraz miejsca związane z czasami rzymskimi, które można odwiedzić w trakcie wizyty w mieście.

Most rzymski (Puente Romano)

Najbardziej znanym starożytnym zabytkiem Kordoby jest monumentalny most przerzucony w I wieku p.n.e. nad rzeką Gwadalkiwir. Warto jednak pamiętać, że budowla ta zmieniała się kilkukrotnie na przestrzeni wieków. Właściwie to z oryginalnej konstrukcji rzymskiej przetrwały zaledwie fundamenty, a jej obecny wygląd jest przede wszystkim efektem przebudowy przeprowadzonej w VIII wieku przez arabskich zdobywców miasta.

Obecnie most posiada szesnaście przęseł, o jedno mniej niż w czasach rzymskich. Aż do XX wieku stanowił jedyną przeprawę przez rzekę. Pierwotnie był częścią Via Augusta, jednej z najdłuższych dróg antycznego świata, która prowadziła od Kadyksu aż do terytorium dzisiejszej Francji. Bezpośrednio przy moście znajdowała się brama miejska, która również była wielokrotnie przebudowywana - jej dzisiejsza forma, nawiązująca do łuku triumfalnego, pochodzi z XVI wieku.

Templo Romano: ruiny jedynej znanej rzymskiej świątyni w Kordobie

Tuż obok kordobańskiego ratusza zobaczymy pozostałości świątyni dedykowanej prawdopodobnie kultowi imperialnemu. Obiekt ten wyróżniał się rozmiarem - na dłuższych bokach posiadała po 10 kolumn, a na krótszym po 6. Budowa świątyni rozpoczęła się w trakcie panowania cesarza Klaudiusza (41-54), a zakończono ją około pięćdziesiąt lat później, gdy władzę nad cesarstwem sprawował Domicjan. Miejsce jej wzniesienia nie było przypadkowe, gdyż właśnie w tej okolicy znajdowało się główne forum Corduby.

Na pozostałości zabytku natrafiono podczas rozbudowy ratusza w latach pięćdziesiątych XX wieku. Dzięki wysiłkom archeologów udało się odsłonić pozostałości lewej części budowli (w tym fundamenty i fragment schodów). Następnie podjęto się rekonstrukcji jedenastu filarów, na każdym z nich umieszczając koryncką kolumnę. Niektóre z artefaktów odnalezionych podczas prac archeologicznych na terenie świątyni wystawiane są dziś w miejskim muzeum archeologicznym.

Muzeum Archeologiczne z ruinami rzymskiego teatru

Chcąc lepiej poznać rzymską (i nie tylko) historię Kordoby warto wybrać się do tutejszego muzeum archeologicznego (hiszp. Museo Arqueológico de Córdoba), które mieści się w zabytkowym renesansowym pałacu należącym dawniej do rodu Páez de Castillejo. Zbiory placówki, na które składa się kilkadziesiąt tysięcy obiektów, datowane są od starożytności aż do czasów rekonkwisty i późnego średniowiecza.

Wśród obiektów pochodzących z rzymskiej Corduby warto wymienić dobrze zachowane głowice kolumn, monety i biżuterię ze skarbu Tesorillo de los Almadenes oraz różnorodne rzeźby i ich fragmenty, wykonane z marmuru bądź brązu. Do największych skarbów placówki należą: jedyna odnaleziona na terenie Półwyspu Iberyjskiego rzeźba przedstawiająca boga Mitrę oraz lew iberyjski z Nueva Carteya.

Na terenie muzeum znajdują się również... ruiny rzymskiego teatru (największego ze zbudowanych kiedykolwiek na terenie dzisiejszej Hiszpanii!). Jego widownia (cavea) miała średnicę około 125 m i mogła pomieścić nawet 15 000 widzów! Obiekt ten był niewiele mniejszy od protoplasty wszystkich rzymskich teatrów - Teatru Marcellusa w Rzymie. Mimo że do naszych czasów przetrwały zaledwie niewielkie fragmenty oryginalnego kompleksu, są one nie lada gratką dla fanów starożytności odwiedzających muzeum. Co ciekawe, na pozostałości teatru natrafiono całkowitym przypadkiem podczas rozbudowy placówki.

Mauzoleum rzymskie (Mausoleo Romano)

Ten świetnie zachowany okrągły budynek rzymskiego mauzoleum z I wieku znajduje się obecnie na terenie niewielkiego parku Jardines de la Victoria, leżącego przy zachodniej granicy starego miasta. Wzniesiono go nieopodal jednej z bram miejskich, przy drodze prowadzącej do miasta Hispalis. Przy okazji prac archeologicznych przy mauzoleum udało się wydobyć na światło dzienne fragment tej starożytnej trasy, który zobaczymy tuż obok.

Lokalizacja mauzoleum była typowa dla większości rzymskich miast. W imperium funkcjonował kategorycznie przestrzegany zakaz pochówku zmarłych w obrębie murów miejskich, gdyż obszar wewnątrz granicy miasta (nazywany pomerium) uważany był za uświęcony. Najpotężniejsze rody wznosiły więc okazałe grobowce tuż za murami, bezpośrednio przy drogach prowadzących do miast. Najlepszym przykładem takiego podejścia jest ulica Via Appia w Rzymie, ale przetrwało wiele podobnych ulic-nekropolii.

Mury obronne

Corduba, zarówno ta z czasów Republiki, jak i Cesarstwa, otoczona była pierścieniem murów obronnych. Fortyfikacje te istniały przez długie stulecia, a główna dzielnica średniowiecznej Kordoby z czasów arabskich, zwana Mediną, mieściła się wewnątrz murów dawnego rzymskiego miasta.

Oryginalny rzymski mur był na przestrzeni wieków wielokrotnie przebudowywany i wzmacniany. W swojej pierwotnej formie składał się z grubego zewnętrznego muru wzniesionego z ciętych kamieni, skromniejszego muru wewnętrznego oraz wypełnionej (m.in. gruzem) kilkumetrowej wolnej przestrzeni pomiędzy nimi. Przekrój tej konstrukcji zobaczymy na zachowanym fragmencie wschodniego przebiegu muru, który odnajdziemy tuż obok opisanej przez nas wcześniej świątyni Templo Romano.

Z kolei okazałe odcinki zachodniego muru obronnego, widoczne chociażby przy ulicy Calle Cairuán, podążają za przebiegiem rzymskich obwarowań, ale konstrukcyjnie pochodzą już z okresu średniowiecza. Jedyną pozostałością z czasów antycznych jest ich podstawa.

Mozaiki oraz sarkofag w muzeum Alcázaru

Dowody na pomyślność mieszkańców starożytnej Kordoby odnajdziemy w muzeum utworzonym w Alcázarze chrześcijańskich królów, jak nazywano cytadelę będąca siedzibą katolickich władców przybywających do miasta. W głównej sali zamku, zwanej dziś Salą Mozaik, wystawiane są mozaiki z II i III wieku pochodzące z arystokratycznej rezydencji, na które natrafiono w latach pięćdziesiątych poprzedniego stulecia podczas prac na Plaza de la Corredera.

Oprócz nich w muzeum Alcázaru przechowywany jest marmurowy sarkofag z III wieku, który ozdobiono postaciami zmarłych wraz z ich opiekuńczymi bóstwami.

Kompleks pałacowy Maksymiana (stanowisko archeologiczne Cercadilla)

Ten rozległy, zajmujący w czasach swojej świetności około ośmiu hektarów zespół pałacowy powstał pod koniec III wieku. Wzniesiono go na zlecenie cesarza (augusta) Maksymiana Herkuliusza, jednego z czterech pierwszych tetrarchów, któremu przypadło zwierzchnictwo nad terytorium dzisiejszej Hiszpanii.

Kompleks pałacowy powstał poza murami obronnymi otaczającymi miasto, choć w bliskiej odległości ich północno-zachodniego krańca (front pałacu był skierowany w stronę murów). Po upadku cesarstwa niektóre z obiektów pałacowych przejęli chrześcijanie, a w X wieku na jego ruinach powstała dzielnica muzułmańska. Na pozostałości kompleksu natrafiono po raz pierwszy w 1922 roku, kiedy rozszerzano sąsiednią stację kolejową. W 1991 roku, przy okazji budowy nowego dworca, odsłonięto resztę pałacu.

Stanowisko archeologiczne Cercadilla (hiszp. Yacimiento arqueológico de Cercadilla) znajduje się tuż obok dworca kolejowego i spojrzymy na nie z poziomu ulicy Av Vía Augusta. Chociaż do zobaczenia nie jest zbyt wiele, to będąc w okolicy warto rzucić na nie okiem.

Akwedukty Kordoby

Antyczna Kordoba posiadała trzy akwedukty. Pierwszy z nich, Aqua Vetus, powstał w czasach Oktawiana Augusta. Drugi, zwany Aqua Nova Domitiana Augusta, został wzniesiony pod koniec I wieku, gdy miasto dynamiczne się rozwinęło, a wcześniejszy wodociąg nie zaspokajał już jego potrzeb. Symboliczny fragment rury tego pierwszego stoi dziś kawałek od starego miasta, na zbiegu ulic Avenida de la Arruzafilla oraz Calle de Maria la Judia (współrzędne: 37.897772488822, -4.791119124722168). Zabytek ten jest jednak na tyle niewielki, że nie warto się specjalnie do niego fatygować.

Trzeci z akweduktów powstał w trakcie budowy kompleksu pałacowego cesarza Maksymiana w celu dostarczania do niego wody. Na jego pozostałości natrafiono podczas budowy dworca autobusowego i dziś są one częścią parkingu dworcowego.