Olsztynek - skansen i inne atrakcje, które warto zwiedzić i zobaczyć

Olsztynek to niewielkie miasto leżące niecałe 30 kilometrów na południe od Olsztyna. Większość turystów kojarzy je z Muzeum Budownictwa Ludowego (skansenem), jednej z największych atrakcji Mazur.

Współczesny Olsztynek jest nieco sennym miasteczkiem, w którym zachowały się zaledwie nieliczne ślady po jego niegdyś bogatej historii. Warto jednak poświęcić chwilę, aby go zwiedzić.

Jak zwiedzać Olsztynek?

Wielu turystów przybywa do Olsztynka tylko w celu zwiedzenia popularnego skansenu. Jeśli nie goni Was czas, warto zarezerwować sobie dodatkową godzinę na spacer po najstarszej części miasta. Możecie też rozważyć wizytę w jednym z miejskich muzeów, wjazd na wieżę ciśnień oraz odwiedzenie Huty Szkła Artystycznego.

Zwiedzając Olsztynek warto pamiętać, że w styczniu 1945 roku wojska rosyjskie zniszczyły większość jego zabudowy. Stąd brak zabytków oraz budynków przypominających o bogatej historii miasta. Jednym z nielicznych ocalałych budynków był ratusz.

Co warto zobaczyć w Olsztynku? Największe atrakcje oraz zabytki

Skansen w Olsztynku

Skansen w Olsztynku (oficjalnie Muzeum Budownictwa Ludowego - Park Etnograficzny w Olsztynku) to chluba miasta oraz jedna z najciekawszych placówek kulturalnych całego województwa warmińsko-mazurskiego.

Na terenie muzeum możemy podziwiać różnorodne przykłady architektury pochodzącej z Prus Wschodnich. Pierwotnie skansen nosił nazwę Wschodniopruskiego Muzeum Ziemi Ojczystej i znajdował się na terenie Królewca (niem. Königsberg, obecnie Kaliningrad). Prace nad stworzeniem muzeum rozpoczęto w 1909 roku, a jego inauguracja nastąpiła w 1913 roku. Celem nadrzędnym placówki było zachowanie dla przyszłych pokoleń dziedzictwa pruskiej architektury wiejskiej, które w szybkim tempie niszczało i znikało z krajobrazu. Wzorem dla twórców muzeum były pierwsze skanseny powstałe na terenie Skandynawii, w tym Skansen w Sztokholmie. Założyciele wyszli z założenia, że zamiast przenosić oryginalne obiekty do muzeum, lepiej wykonać ich repliki, stosując przy tym tradycje stare formy oraz techniki budowy.

Tereny muzeum w Królewcu szybko okazały się zbyt skromne, przez co ograniczały dalszy rozwój placówki. W 1937 roku zapadła decyzja o przeniesieniu muzeum do Olsztynka (ówczesnego Hohenstein), a translokacji wszystkich obiektów dokonano w latach 1938-1942. Muzeum szczęśliwie przetrwało II wojnę światowa bez szwanku i po jej zakończeniu, wraz z Olsztynkiem, znalazło się w granicach Polski.

Skansen zajmuje powierzchnię około 93 hektarów. Na jego terenie zgromadzono mniej więcej 80 obiektów budownictwa ludowego z terenów dawnych Prus Wschodnich (z Warmii, Mazur, Powiśla i Małej Litwy), z czego kilkanaście to zachowane kopie przywiezione z Królewca.

Niektóre z obiektów wartych uwagi na terenie skansenu:

• drewniany kościół z niezależną dzwonnica, która wzorowana była na istniejącym do dziś kościele we wsi Mańki (zmotoryzowanych zachęcamy do odwiedzenia!),
• zagrody z chałupami, budynkami gospodarczymi czy stodołami,
• domy podcieniowe,
• cztery wiatraki (dwa typu paltrak, po jednym typu koźlak i holender); ostatni z nich został w całości udostępniony do zwiedzania, inne dwa można odwiedzić częściowo,
• szkoła wiejska z XIX wieku,
• warsztat szewski,
• młyn wodny,
• malowane meble ludowe pochodzące z: Warmii, Powiśla i Mazur,
• oryginalny wóz cygański z początku XX wieku.

Zdjęcia:

Rynek i lew tannenberski

Centralnym punktem Olsztynka jest rynek, przy którym stoją ratusz oraz dawny kościół farny. Sam rynek nie zachował niestety w całości swojego historycznego uroku, ponieważ jeden z jego boków zajmują zwykłe bloki mieszkalne.

Naprzeciwko ratusza stoi zabytkowy tannenberski lew, ocalały z wojennej zawieruchy. Był on hołdem dla 147. Pułku Piechoty, który wsławił się w bitwie pod Tannenbergiem. Pomnik pierwotnie stał obok nieistniejącego już mauzoleum Hindenburga (przetrwało z niego dosłownie kilka kamieni; więcej o tym monumencie napisaliśmy w dalszej części artykułu, poświęconej historii miasta).

Ustawiony na wysokim cokole lew pozostał na pierwotnym miejscu jeszcze przez kilka lat po zakończeniu wojny. Dopiero po jakimś czasie zdjęto go z pomocą dźwigów i przewieziono do Kętrzyna. Na początku lat 90. poprzedniego stulecia wrócił do Olsztynka i 7 maja 1993 roku stanął na tutejszym rynku.

ZDJĘCIA: 1. Lew tannenberski; 2. Wieża ciśnień;

Ratusz: Multimedialne Muzeum Stalagu IB i Historii Olsztynka

Ratusz już w czasach średniowiecza był jednym z najważniejszych budynków w mieście. Pierwotny gmach nie przetrwał jednak do naszych czasów, gdyż w 1685 roku strawił go pożar. Od tamtego czasu budowla była kilkukrotnie niszczona i odbudowywana. Obecny gmach wzniesiono niedługo po zakończeniu I wojny światowej. Ratusz szczęśliwie przetrwał II wojnę światową, lecz mniej szczęścia miał dobudowany do niego hotel Kaiserhof.

W budynku ratusza od 2015 roku działa Multimedialne Muzeum Stalagu IB i Historii Olsztynka, w którym dowiemy się więcej o historii miasta oraz o tragicznych losach jeńców wojennych.

Elementem ekspozycji są obiekty należące do więźniów, które odnaleziono na terenie obozu, wspomnienia ocalałych wyświetlane na ekranach multimedialnych, a także makiety. Dla miłośników smaczków historycznych interesującą atrakcją będą zabytkowe pieczęcie, z czasów kiedy Olsztynek był miastem krzyżackim. Przedstawiają one postać św. Piotra, patrona miasta. Część wystawy poświęcono mauzoleum Hindenburga.

Zamek krzyżacki

Zamek krzyżacki powstał w połowie XV wieku na niewielkim wzniesieniu, na którym wcześniej istniał gród plemienia Sasinów.

Z pierwotnego zamku niewiele jednak zostało. Do naszych czasów przetrwało skrzydło północne oraz fundamenty skrzydła wschodniego. Budynek został odbudowany i od ponad 160 lat działa w nim szkoła. Zamku nie można zwiedzić, ale możemy go obejść i obejrzeć fragmenty oryginalnych murów. W godzinach otwarcia muzeum warto zajrzeć na dziedziniec, gdzie zobaczymy studnię.

Gotycki kościół farny, obecnie muzeum - Salon Wystawowy

Kościół farny wzniesiono w połowie XIV wieku w stylu gotyckim. Ta skromna jednonawowa budowla została włączona w obręb murów miejskich i pełniła funkcje obronne. Początkowo był to kościół katolicki, a w latach 1525-1945 wykorzystywali go ewangelicy.

Świątynia nie przetrwała II wojny światowej. Po wojnie kościół odbudowano i od 1977 roku pełni funkcje wystawowe. W środku organizowane są różnorodne wystawy.

W 2024 roku w Salonie Wystawowym pojawiła się nowa ekspozycja z dziełami Witolda Podgórskiego pt. "Dopóki gra w nas muzyka". Artysta ten znany jest z projektu przepłynięcia jachtem z Kapsztadu do Europy przez Ocean Atlantycki w 56 dni, podczas których namalował 100 obrazów.

Dom narodzin Krzysztofa Mrongowiusza

Bezpośrednio za kościołem farnym skrywa się jeden z najważniejszych zabytków Olsztynka: datowany na drugą połowę XVI wieku dom, w którym 19 lipca 1764 roku na świat przyszedł Krzysztof Celestyn Mrongowiusz. Jest to jedyny dom ocalały z tragicznego pożaru w 1684 roku, który strawił całe centrum miasta.

Budynek jest integralną częścią zachodniego odcinka średniowiecznego muru obronnego. Początkowo pełnił on funkcję baszty, i dopiero później został zaadaptowany na cele mieszkalne.

Co zobaczymy w środku?

Obecnie w budynku, który zwiedzimy kupując wspólny bilet z Salonem Wystawowym w dawnym kościele farnym, eksponowana jest wystawa stała pt. "W zaułku historii". Parter poświęcony jest życiu Mrongowiusza, a na piętrze prezentowane są informacje o średniowiecznych zabytkach Olsztynka. Wystawa skupia się na stronie opisowej i nie zobaczymy tam zabytkowych eksponatów.

Wieża ciśnień

Zbliżając się do Olsztynka, już z oddali w oczy rzuca się wysoka na 34 metry konstrukcja, górująca nad krajobrazem miasta. Jest to zbudowana w 1906 roku wieża ciśnień, która została w 2019 roku odrestaurowana i udostępniona odwiedzającym.

Wewnątrz budynku przygotowano taras widokowy, na który możemy wjechać windą. Z góry rozpościera się przyjemny widok na okolicę.

Huta Szkła Artystycznego

Do mniej znanych atrakcji Olsztynka należą pokazy wyrobu szkła organizowane w Hucie Szkła Artystycznego, które w sezonie letnim odbywają się codziennie. W trakcie wycieczki przewodnik przybliży nam sposoby produkcji wyrobów szklanych oraz opowie o mniej znanych elementach tego rzemiosła. Pamiętajcie jednak, że w środku jest gorąco, więc przyjazd w środku lata w samo południe może nie być najlepszym pomysłem.

Mury obronne z XV wieku

Olsztynek od średniowiecza otoczony był pierścieniem murów obronnych. Do miasta prowadziły dwie bramy, Nidzicka oraz Wysoka, które zostały doszczętnie zniszczone w pożarze w 1804 roku i zaniechano ich odbudowany.

Do naszych czasów przetrwały za to fragmenty XV-wiecznych murów. Najbardziej imponujący fragment rozciąga się wzdłuż ulicy Składowej.

Gdzie zjeść w Olsztynku?

Jagodzianki z Olsztynka

Jednym z produktów, bez którego trudno nam wyobrazić sobie wizytę w Olsztynku, są jagodzianki produkowane przez cukiernię o nazwie... Jagodzianka. Wnętrze oferowanego przez nich przysmaku wypełnione jest jagodami i właśnie tym wyróżnia się na tle innych produktów tego typu sprzedawanych w większych miastach.

W cukierni tej zakupimy też inne, czasami bardzo oryginalne ciasta i wypieki. O jakości Jagodzianki najlepiej świadczą kolejki miejscowych, które formują się w dni wolne od pracy. Niektórzy wychodzą nawet z całymi paletami!

Historia Olsztynka w pigułce

Zaczęło się od krzyżackiego komtura

Za założyciela miasta możemy uznać komtura ostródzkiego Güntera von Hohensteina, który na terenach zamieszkiwanych dawniej przez plemiona Sasinów rozpoczął w 1350 roku budowę zamku. Wokół twierdzy rozwinęła się osada kupców oraz rzemieślników, która w 1359 roku otrzymała prawa miejskie oraz nazwę Hohenstein, czym uhonorowano fundatora zamku.

Średniowieczny Olsztynek posiadał zachowany do dziś typowy dla miast krzyżackich układ z wielkim placem targowym, przy którym stały kościół farny oraz ratusz. Miasto otoczone było pierścieniem murów, z których XV-wieczne fragmenty istnieją do dziś.

Kolejne wieki nie rozpieszczały mieszkańców miasta, ale Olsztynek ostatecznie dawał radę przetrwać każdą zawieruchę. W miarę nienaruszony przeszedł przez wydarzenia grunwaldzkie, żeby przez resztę XV wieku trafiać raz to w ręce Zakonu Krzyżackiego, innym razem pod zwierzchnictwo polskie.

Ostatecznie w 1520 roku miasto zdobyty siły polskie, a pięć lat później znalazło się w granicach Prus Książęcych, które w tamtym czasie pozostawały lennem Królestwa Polskiego.

XVIII wiek to okres wojen polsko-szwedzkich, w trakcie których miasto zostało splądrowane. Jakby tego było mało, to zaraz po Szwedach spalili je Tatarzy.

Ostatecznie Olsztynek znalazł się w granicach powstałego w 1701 roku Królestwa Prus, a w 1871 roku wszedł w skład nowo utworzonego państwa niemieckiego.

Bitwa pod Tannenbergiem i nieistniejące już mauzoleum Hindenburga

Podczas I wojny światowej miasto zajęły siły rosyjskie, a w trakcie bitwy pod Tannenbergiem ponad 2/3 całej zabudowy legło w gruzach.

Tannenberg to niewielka wieś, którą dziś znamy jako Stębark. To właśnie na polach pomiędzy Stębarkiem, Grunwaldem oraz Łodwigowem w 1410 roku stanęły naprzeciwko siebie wojska polskie i krzyżackie. Co ciekawe, my starcie to nazywamy bitwą pod Grunwaldem, ale Niemcy posługują się nazwą pierwsza bitwa pod Tannenbergiem. W niemieckiej terminologii druga bitwa pod Tannenbergiem odbyła się w dniach 26–30 sierpnia 1914, kiedy wojska niemieckie pokonały w niej siły Imperium Rosyjskiego.

Niedaleko granic Olsztynka wzniesiono w latach 1924-1927 monument upamiętniający to starcie (niem. Tannenberg-Denkmal). Po śmierci marszałka Paula von Hindenburga, prezydenta Republiki Weimarskiej i III Rzeszy, w 1934 roku pomnik przekształcono w mauzoleum polityka, a w uroczystym pogrzebie uczestniczyło kilkaset tysięcy osób (w tym sam Adolf Hitler).

Monumentalny pomnik musiał budzić podziw. Miał kształt betonowego okręgu, a wystające z niego wieże nawiązywały do kamiennego kręgu w Stonehenge. Pomnik podniesiono (jako jedyny w Niemczech) do rangi Pomnika Chwały Rzeszy.

Budowlę zburzyły w styczniu 1945 roku wycofujące się wojska niemieckie, chwilę wcześniej wywożąc szczątki marszałka oraz jego małżonki. Po wojnie monument został rozebrany, a jego elementy wykorzystano przy odbudowie Warszawy oraz do wzniesienia kontrowersyjnego dziś Pomnika Wdzięczności Armii Czerwonej w Olsztynie (obecna nazwa monumentu to Pomnik Wyzwolenia Ziemi Warmińsko-Mazurskiej).

Jedynym śladem po monumencie jest pomnik lwa, dumnie stojący obecnie na rynku w Olsztynku. Dawniej znajdował się on 300 metrów od mauzoleum i upamiętniał poległych żołnierzy z niemieckiego 147. Pułku Piechoty.

ZDJĘCIA: Skansen w Olsztynku.