Forum Romanum - zwiedzanie, bilety, zabytki

Forum Romanum, nazywane też Forum Magnum, przez blisko 1000 lat stanowiło serce starożytnego Rzymu. Początkowo był to zwykły plac targowy otoczony świątyniami, ale wraz ze wzrostem potęgi republiki miejsce to stało się najważniejszym centrum politycznym. Na forum organizowano najważniejsze zgromadzenia, przemówienia, wiece czy uroczyste pochody, a nawet wykonywano egzekucje.

Nasz artykuł o Forum Romanum podzieliliśmy na trzy sekcje. Zaczęliśmy od krótkiego wprowadzenia historycznego. W dalszej części przedstawiliśmy w sposób praktyczny zwiedzanie stanowiska archeologicznego, w tym dostępne rodzaje biletów. W ostatniej części opisaliśmy wybrane zabytki.

Historia Forum Romanum

Od bagna do centrum politycznego

Forum Romanum jest niemal tak stare jak sam Rzym, choć początkowo w miejscu słynnego placu rozciągała się bagnista dolina, przez którą przepływał strumień wody. Dolinę otaczały pierwsze zamieszkane wzgórza Rzymu - Palatyn, Kapitol oraz Welia. Ich mieszkańcy wykorzystywali podmokłą nizinę jako miejsce pochówku.

Osuszanie terenu rozpoczęto podczas panowania króla Tarkwiniusza Starego (przełom VII-VI wieku p.n.e.). Władca ten zainicjował budowę pierwszego krytego rzymskiego systemu kanalizacji, nazwanego Cloaca Maxima, do którego przekierowano strumień przepływający przez dolinę.

Następnie utwardzono teren, wytyczono plac i rozpoczęto budowę pierwszych obiektów użyteczności publicznej, łącząc w ten sposób wzgórza otaczające dolinę. Chociaż w pierwszych stuleciach istnienia forum służyło jako targowisko, miejsce egzekucji oraz zgromadzeń, wokół niego wzniesiono pierwsze świątynie poświęcone rzymskim bogom.

Rozwój Forum Romanum w czasach republiki

Forum Romanum zaczęło nabierać monumentalnych kształtów w okresie wojen punickich (pomiędzy III a II w. p.n.e.), gdy republika rzymska zdobyła pozycję potęgi militarnej i handlowej, a jej mieszkańcy uzyskali dostęp do wiedzy architektów wznoszących majestatyczne greckie miasta, takie jak Ateny, Pergamon czy Aleksandria. Trudno nie odnieść zresztą wrażenia, że rzymskie forum jest ulepszoną wersją greckiej agory.

Przez kolejne wieki wokół forum powstawały najważniejsze miejskie budynki publiczne: świątynie, kuria, czyli miejsce organizacji posiedzeń senatu, a także kolumny i łuki triumfalne, które wznoszono na część największych zwycięstw oraz najznamienitszych mieszkańców.

Przez Forum Romanum przebiegała także najważniejsza ze starożytnych ulic, Via Sacra (Święta Droga), która prowadziła ze wzgórza Welia na Kapitol. Przechodziły przez nią najważniejsze procesje oraz zwycięskie pochody. Początek trasy wyznacza obecnie Łuk Tytusa, wzniesiony w I wieku.

Fora cesarskie, kres republiki oraz wielki pożar

W związku z nieustannym rozwojem Rzymu jedno centralne forum przestało wystarczać. W 54 roku p.n.e. Juliusz Cezar zdecydował o budowie nowego placu, który miał przylegać od północnego-zachodu do głównego forum. Nowe forum wzniesiono na planie kwadratu i otoczono je z trzech stron dwupoziomową kolumnadą. Nieskończony projekt oddano do użytku w 46 roku p.n.e., lecz budowę dokończono już za panowania Oktawiana Augusta.

Podczas budowy Forum Cezara przebudowano też Forum Romanum; wzniesiono chociażby nowa kurię i postawiono bardziej monumentalną mównicę (rostrę).

Przez kolejne 150 lat, na północ od Forum Romanum powstawały kolejne cztery fora, które nazywane są dziś forami cesarskimi. Od jakiegoś czasu możemy przejść przez niektóre z nich podczas wizyty w Forum Romanum. Fora cesarskie widoczne są też z poziomu ulic Via dei Fori Imperiali oraz Via Alessandrina. W związku z budową nowych for polityczne znaczenie Forum Romanum uległo zmniejszeniu, choć wciąż stanowiło ono istotny punkt na mapie Rzymu.

Wraz z powstaniem Cesarstwa zmieniło się też podejście do cesarzy, których zaczęto wynosić do rangi bogów (proces ten nosi nazwę deifikacja). W hołdzie ubóstwionym cesarzom wznoszono świątynie, wewnątrz których stawiano ich majestatyczne posągi.

Obecny układ Forum Romanum jest efektem tragicznego pożaru z 283 roku, który strawił dużą część zabudowy. Odbudowy podjął się cesarz Dioklecjan, ale nie udało mu się przywrócić forum do czasów dawnej świetności.

Upadek Cesarstwa zachodniorzymskiego i powolne zanikanie Forum Romanum

Po upadku cesarstwa zabudowa Forum Romanum i okolicy powoli zanikała, choć prawdopodobnie zachowała swój antyczny układ aż do końca wczesnego średniowiecza, do mniej więcej XI wieku. W najlepszym stanie uchowały się te budynki, które konsekrowano na chrześcijańskie kościoły. Najlepszym tego przykładem jest Świątynia Romulusa, druga z najlepiej zachowanych starożytnych świątyń w Rzymie (zaraz po słynnym Panteonie).

Niektóre elementy z pozostałych budowli wykorzystywano z kolei przy budowie kościołów w całym mieście - dotyczyło to zwłaszcza kolumn, elementów z brązu oraz dekoracji. Dobrym przykładem są drzwi z brązu z budynku Kurii Juliusza, które zdobią dziś Arcybazylikę świętego Jana na Lateranie.

Trudno powiedzieć kiedy nastąpił ostateczny kres kompleksu. Mógł to być efekt jednego z trzęsień ziemi lub któregoś z najazdów plemion germańskich. Można jednak założyć, że symboliczny kres Forum Romanum przypadł na 1084 rok, gdy normańska nawałnica wojsk Roberta Guiscarda splądrowała i zniszczyła miasto.

Kamieniołomy, pastwisko dla krów oraz przywrócenie dawnego blasku

Chociaż do końca średniowiecza pamięć o Forum Romanum powoli zanikała, to wciąż zachowało się na nim kilka starożytnych budowli - w tym Świątynia Saturna. Większość budynków pokrył jednak piach - na przykład na starych malowidłach możemy zauważyć, że tylko górna połowa Łuku Septymiusza Sewera znajdowała się nad powierzchnią.

Najbardziej destrukcyjnym okresem dla Forum Romanum był jednak czas renesansu (od XIV do początku XVII wieku), gdy ostatnie zachowane starożytne świątynie oraz budowle (w tym sąsiednie Koloseum) służyły papieżom jako kamieniołom. Bezcenne starożytne pamiątki znikały kamień po kamieniu.

Największe zniszczenia przypadły na lata 1540-1550. Decyzją papieża (i pomimo protestów samego Michała Anioła) rozebrano dobrze zachowane budowle (m.in. Świątynię Saturna oraz Świątynię Kastora i Polluksa), w celu zdobycia materiałów potrzebnych do budowy Bazyliki św. Piotra na Watykanie. Podziwiając dziś piękne wnętrza słynnej watykańskiej bazyliki musimy być świadomi tego, jakim kosztem ją wzniesiono. Niemiecki poeta Johann Goethe w swoich pamiętnikach z pierwszej podróży do Włoch na przełomie 1786 i 1787 roku obrazowo podsumował działania chrześcijańskich władców nowożytnego Rzymu:

Wszędzie natrafiam na ślady rzeczy wspaniałych i zniszczeń: jedne i drugie przekraczają moje wyobrażenia. To, co zostawili barbarzyńcy, zniszczyli budowniczy nowego Rzymu.

Na wiele wieków centrum starożytnego świata zostało zapomniane i pokryte ziemią. Dopiero na początku XIX wieku napoleoński prefekt Rzymu, Camille de Tournon-Simiane, odsłonił wielometrową warstwę mułu i odkrył Forum Romanum na nowo. Determinacja Francuza doprowadziła do tego, że w kolejnych dwóch stuleciach można było wydobyć na światło dzienne wiele elementów - w tym fragmenty świątyń i kolumnad.

Forum Romanum - jak zaplanować zwiedzanie?

Forum Romanum zwiedzamy samodzielnie. Stanowisko archeologicznego to prawdziwe morze ruin - oprócz najlepiej zachowanych zabytków przetrwały liczne pojedyncze fragmenty budynków, samodzielne kolumny bądź kamienie.

Zwiedzanie Forum Romanum połączone jest ze zwiedzaniem wzgórza Palatyn. Obie atrakcje stanowią jedno stanowisko archeologiczne i możemy swobodnie się między nimi poruszać. Pamiętajmy jednak, że obie atrakcje - Forum Romanum oraz Palatyn - musimy zwiedzić w trakcie jednej wizyty.

Oprócz wizyty na Forum Romanum i Palatynie będziemy mogli również przejść po forach cesarskich, do których prowadzi przejście bezpośrednio pod ulicą Via dei Fori Imperiali.

Kategoria SUPER na Forum Romanum

Niektóre z atrakcji znajdujących się na terenie Forum Romanum przypisane zostały do kategorii SUPER (S.U.P.E.R.) i dostępne są tylko dla posiadaczy konkretnych typów biletów. Na przykład standardowy bilet jednodniowy do Koloseum oraz Forum Romanum i Palatynu nie zawiera w sobie atrakcji oznaczonych tą kategorią. Wyjątkiem jest sytuacja, gdy w obiektach z kategorii SUPER organizowane są wystawy czasowe, wtedy powinny one być dostępne dla wszystkich.

Ile czasu poświęcić na zwiedzanie Forum Romanum i Palatynu?

W Forum Romanum oraz na wzgórzu Palatyn spędzimy od 2 do 5 godzin. Dokładny czas zależy od tego, czy planujemy odwiedzić obiekty z kategorii SUPER, oraz jak bardzo interesują nas czasy starożytne. Na terenie stanowiska archeologicznego ustawiono pojedyncze tablice informacyjne w języku angielskim, ale chcąc dowiedzieć się więcej możemy wypożyczyć dodatkowo płatny przewodnik audio albo przeczytać przed wizytą opis atrakcji stanowiska archeologicznego (na przykład w dalszej części naszego przewodnika! ;-)).

Punkty widokowe na Forum Romanum

Na Forum Romanum możemy spojrzeć z góry stając na głównym tarasie widokowym wzgórza Palatyn. Do innego z punktów na wzgórzu zaprowadzi nas Rampa Domicjana.

Chcąc zobaczyć Forum Romanum jeszcze przed odwiedzeniem stanowiska archeologicznego lub bez kupowania biletu możemy udać się na jeden z dwóch tarasów na wzgórzu Kapitol, które znajdują się po obu bokach Pałacu Senatorów (wł. Palazzo Senatorio).

Bilety na Forum Romanum oraz wzgórze Palatyn

Znów się powtórzymy: Forum Romanum oraz wzgórze Palatyn stanowią jedną integralną atrakcję i obowiązuje na nie wspólny bilet. Jeśli wyjdziemy z Forum Romanum, nie będziemy już mogli wejść z powrotem na wzgórze Palatyn i odwrotnie. Na szczęście oba stanowiska archeologiczne łączy ze sobą kilka ścieżek i nie sposób ich nie odnaleźć.

Jeszcze do niedawna bilet do Forum Romanum oraz na wzgórze Palatyn dostępny był tylko w opcji łączonej z Koloseum, lecz od jakiegoś czasu dostępny jest również bilet wyłącznie do Forum Romanum i na Palatyn.

Dostępne rodzaje biletów wstępu:

• Bilet 24-godzinny do Forum Romanum i na wzgórze Palatyn oraz do Koloseum (w ramach tego biletu nie wejdziemy do obiektów z kategorii SUPER) - 18€.
• bilet Forum Pass SUPER (Forum Romanum + Palatyn + fora cesarskie, bez Koloseum, wliczone obiekty z kategorii SUPER) - 18€.
• Bilet dwudniowy (ważny dwa dni od pierwszego użycia) Full Experience ticket (Forum Romanum + Palatyn, Koloseum z możliwością wejścia na arenę lub do podziemi, obiekty z kategorii SUPER) - 24€.

Młodzież od 18. do 25. roku życia upoważniona jest do zakupu biletu w cenie 2€. Dzieci i młodzież poniżej 18. Roku życia wchodzi za darmo.

Kolejność zwiedzania Koloseum i Forum Romanum

Przy planowaniu odwiedzin Forum Romanum i Koloseum w ciągu jednego dnia warto dobrze przemyśleć kolejność odwiedzin. Samo Koloseum zwiedza się stosunkowo szybko (większość turystów spędzi tam około godziny), ale Forum Romanum oraz Palatyn mogą zająć nam nawet do kilku godzin.

A jaką ustalić kolejność zwiedzania? Wszystko zależy od godziny, na którą zarezerwujemy bilet do Koloseum. Przy rezerwacji przed południem, lepiej wybrać się do Forum Romanum w drugiej połowie dnia. W innym wypadku może się okazać, że będziemy musieli bardzo się śpieszyć, żeby zdążyć do słynnego amfiteatru, a jeśli przegapimy naszą godzinę wejścia, to bilet nam przepadnie.

W przypadku najcieplejszych miesięcy dobrze jest z kolei wybrać się do Forum Romanum z samego rana lub w drugiej połowie dnia, by ominąć największy żar. Zwiedzanie Forum Romanum przy bardzo wysokiej temperaturze i wśród niezliczonych tłumów może dać nam się we znaki.

Forum Romanum - dni i godziny otwarcia

Forum Romanum czynne jest codziennie z wyjątkiem 1 stycznia oraz 25 grudnia.

Godziny otwarcia w 2024 roku:

• od 1 stycznia do 29 lutego: 9:00 - 16:30,
• od 1 do 30 marca: 9:00 - 17:30,
• od 31 marca do 30 września: 9:00 - 19:15,
• od 1 do 26 października: 9:00 - 18:30,
• od 27 października do 31 grudnia: 9:00 - 16:30.

Ostatnie wejście możliwe jest na godzinę przed zamknięciem atrakcji.

Przejście podziemne do for cesarskich jest zamykane na godzinę i 15 minut przed zamknięciem stanowiska archeologicznego.

Wejścia na Forum Romanum

Na teren stanowiska archeologicznego możemy wejść jednym z kilku wejść. Sa to m.in.:

• wejście przy Largo della Salara Vecchia (tylko tu znajdują się kasy biletowe),
• wejście przy Łuku Tytusa,
• prowadzące bezpośrednio na Palatyn wejście przy Via di San Gregorio 30,
• wejście przy Kolumnie Trajana, które prowadzi do For Cesarskich, skąd przejdziemy następnie do Forum Romanum.

Darmowe wejście do Forum Romanum - pierwsza niedziela miesiąca

Darmowe wejście na teren stanowiska archeologicznego możliwe jest w każdą pierwszą niedzielę miesiąca. Jest to jedyny dzień, kiedy bilety odbieramy bezpośrednio w kasach biletowych zamiast rezerwować je online.

Zwiedzanie zabytków i atrakcji Forum Romanum

Spacerując po terenie stanowiska archeologicznego Forum Romanum raz po raz natrafimy na pozostałości starożytnej zabudowy. Z niektórych budowli pozostały tylko pojedyncze kamienie, ale część zabytków uchowała się w dobrym stanie. Pośród budynków wzniesionych w okolicy Forum Romanum dominowały świątynie, bazyliki (jak nazywano miejsca organizacji zgromadzeń), kolumnady, łuki triumfalne oraz kolumny w formie pomników, na szczycie których umieszczano statuy.

Forum Romanum - co warto zobaczyć?

Poniżej przygotowaliśmy krótką charakterystykę wybranych zabytków Forum Romanum. W przypadku miejsc dostępnych wyłącznie dla posiadaczy biletów z opcją SUPER uwzględniliśmy ten fakt ich tytule.

Świątynia Romulusa (Tempio del Divo Romolo) [kategoria SUPER]

Świątynia Romulusa to jedna z najlepiej zachowanych antycznych budowli w całym Rzymie. Budowę okrągłej świątyni rozpoczął cesarz Maksencjusz na początku IV wieku, a dokończył Konstantyn Wielki. Co warte podkreślenia - jej nazwa nie ma nic wspólnego z legendarnym założycielem Rzymu Romulusem. Maksencjusz poświęcił budowlę swojemu ukochanemu synowi Valeriusowi Romulusowi, którego po śmierci w 309 roku ogłoszono bogiem.

Przechodząc obok warto zwrócić uwagę na oryginalne, starożytne drzwi z brązu. Ich zamek wciąż działa!

Świątynia zachowała się do naszych czasów w świetnym stanie dzięki wykorzystaniu jej jako westybul (przedsionek) wczesnochrześcijańskiej bazyliki świętych Kosmy i Damiana (wł. Basilica dei Santi Cosma e Damiano). We wnętrzu okrągłej budowli zachowały się nawet fragmenty chrześcijańskich fresków.

Bazylika Maksencjusza i Konstantyna (Basilica di Massenzio)

Z trzynawowej Bazyliki Maksencjusza zachowało się stosunkowo dużo, bo cała północna ściana. Budowla powstała na początku IV wieku, w trakcie panowania dwóch cesarzy - Maksencjusza i Konstantyna Wielkiego. Jest to ostatnia z monumentalnych bazylik wzniesionych na terenie Rzymu.

Budowę rozpoczął Maksencjusz w 306 roku, ale dokończeniem budowy (w tym zmianami w jej układzie) zajął się już Konstantyn, który pokonał swojego poprzednika w bitwie przy Moście Mulwijskim.

Bazylika wyróżnia się swoim imponującym rozmiarem - jej centralna nawa była wysoka na około 35 metrów. Zewnętrzna ściana bazyliki wraz z centralną apsydą jest dobrze widoczna od strony ulicy Via dei Fori Imperiali.

Łuk Tytusa na Forum Romanum (Arco di Tito)

Łuk Tytusa to drugi z zachowanych w całości łuków triumfalnych na terenie Forum Romanum. Powstał pod koniec I wieku na zlecenie cesarza Domicjana, który chciał nim uczcić deifikację (ubóstwienie) swojego niedawno zmarłego brata Tytusa. Zdobienia nawiązują do zwycięstw odniesionych przez Tytusa i cesarza Wespazjana (ojca Tytusa i Domicjana) w Judei w 70 roku podczas wojny rzymsko-żydowskiej (w tym zdobycie Jerozolimy).

Konstrukcja ma kształt jednołukowy i powstała z marmuru pentelickiego - drogocennego białego kamienia, z użyciem którego wzniesiono m.in. ateński Partenon.

Oglądając budowlę warto zwrócić uwagę na reliefy ozdabiające wewnętrzną część łuku. Jeden z nich przedstawia rzymskich legionistów wynoszących łupy ze Świątyni Jerozolimskiej. Wśród niesionych przedmiotów w oczy rzuca się menora (siedmioramienny świecznik). Na drugiej płaskorzeźbie ukazano Tytusa na kwadrydze (powozie zaprzężonym w cztery konie), za którym stoi bogini Wiktoria.

Łuk Tytusa wyznaczał początek Świętej Drogi (Via Sacra). Budowla posłużyła jako model dla części nowożytnych łuków triumfalnych, w tym dla Łuku Triumfalnego w Paryżu.

Łuk Septymiusza Sewera (Arco di Settimio Severo)

Ten wzniesiony nieopodal zbocza Kapitolu łuk triumfalny jest jedną z najlepiej zachowanych budowli na terenie stanowiska archeologicznego. Powstał w 203 roku jako uhonorowanie zwycięstw odniesionych przez urodzonego na terenie Afryki cesarza Septymiusza Sewera.

Zabytek składa się z trzech łuków (wyższy centralny i dwa niższe po bokach). Monument powstał w całości z marmuru, a na czterech panelach nad mniejszymi przęsłami zainstalowano reliefy przedstawiające sceny z kampanii wojennych. Wśród rzeźbionych postaci nad głównym łukiem zobaczymy m.in. Wiktorie.

Monument ozdabiają cztery kolumny w porządku korynckim, które wspierają architraw z inskrypcją zadedykowaną Septymiuszowi Sewerowi oraz jego synowi Karakalli. Początkowo epigraf wspominał o dwóch synach, ale po tym jak Karakalla zamordował Getę, kazał usunąć jego imię.

Pod łukiem przebiegała Święta Droga (Via Sacra), która następnie skręcała w lewo.

Mównica (Rostra)

Tuż obok Łuku Septymiusza Sewera zobaczymy pozostałość rostry - mównicy, z której oratorzy oraz senatorowie przemawiali do zebranych na forum. Mównicę ustawiono w tym miejscu w trakcie przebudowy forum i budowy Forum Cezara.

Jej nazwa wywodzi się od zdobycznych dziobów wrogich okrętów (łac. rostra), które flota rzymska przywoziła jako łupy z działań wojennych (była to prastara tradycja sięgająca wojen z Latynami z IV wieku p.n.e.) Pierwsze umieszczone w tym miejscu dzioby miały zostać zdobyte w 338 roku p.n.e. w bitwie pod Antium.

Kuria Juliusza (Curia Iulia) [kategoria SUPER]

Kuria to określenie budynku, w którym odbywały się posiedzenia rzymskiego Senatu. Nazwa tej konkretnej nawiązuje do Juliusza Cezara, który rozpoczął wznoszenie nowej siedziby senatu podczas prac nad Forum Cezara. Prace po śmierci Juliusza ukończył Oktawian August.

Całość spłonęła jednak w 283 roku. Siedzibę Senatu odbudował cesarz Dioklecjan na przełomie III oraz IV wieku i to właśnie budynek z tego okresu zachował się do dziś. W środku mieściło się pięć rzędów krzeseł, dzięki czemu mogło tam przebywać nawet 500 senatorów.

Kuria, podobnie jak niektóre ze świątyń, zamieniona została na kościół katolicki i dopiero w połowie XX wieku przywrócono jej oryginalny wygląd.

Główne drzwi z brązu są kopią. Oryginał zdobi Arcybazylikę świętego Jana na Lateranie. Drzwi przeniesiono do najważniejszej katolickiej świątyni decyzją papieża Aleksandra VII w 1660 roku.

Czarny Kamień (Lapis Niger)

Tuż przy budynku kurii stoi pokryty inskrypcjami monument nazywany Czarnym Kamieniem (Lapis Niger). Nie wiadomo dokładnie jakie było jego przeznaczenie, ale pojawił się prawdopodobnie w V wieku p.n.e.. W czasach republiki wierzono, że był on miejscem pochówku Romulusa, legendarnego założyciela Rzymu. Nowsza teoria zakłada, że mieściło się tu sanktuarium Wulkana (boga ognia) i Romulus został w nim zamordowany.

Świątynia Saturna (Tempio di Saturno)

Jest to druga z najstarszych rzymskich świątyń (zaraz po Świątyni Jowisza Najlepszego Największego na Kapitolu), która powstała jeszcze w czasach republiki. Jej historia sięga przełomu VI i V wieku p.n.e.

Do naszych czasów ze świątyni zachował się jeden bok kolumnady (8 kolumn) z marmurowym belkowaniem.

Świątynia Westy na Forum Romanum (Tempio di Vesta)

Z tej okrągłej świątyni wzniesionej na część rzymskiej bogini ogniska domowego Westy zachował się fragment ściany oraz kilka kolumn (z oryginalnych 16), które otaczały budowlę i podtrzymywały dach. Świątynię Westy wzniesiono podczas rządów Septymiusza Sewera pod koniec II wieku.

W centralnym pomieszczeniu świątyni zamiast statuy bóstwa płonął wieczny ogień, za który odpowiedzialne były kapłanki-dziewice nazywane Westalkami (łac. virgo Vestalis). Na co dzień mieszkały one w domu nieopodal (Casa delle Vestali), z którego zachowały się jedynie fragmenty fundamentów.

Kościół Santa Maria Antiqua na Forum Romanum [kategoria SUPER]

Kościół Santa Maria Antiqua (wł. Santa Maria Antiqua al Foro Romano) jest najstarszym z kościołów konsekrowanych na terenie Forum Romanum. Budynek znajduje się tuż u stóp wzgórza Palatyn i w czasach starożytnych był prawdopodobnie częścią cesarskiego pałacu, a dokładniej przedsionkiem Rampy Domicjana, która prowadziła do siedziby władcy na Palatynie.

Kościół funkcjonował prawdopodobnie do trzęsienia ziemi w 847 roku, po którym budynek zawalił się i został porzucony.

Świątynię odkryto na nowo całkiem niedawno, bo zaledwie około 100 lat temu. W środku w dobrym stanie zachowały się bizantyjskie freski z okresu od VI do IX wieku i zabytkowe sarkofagi.

[Zdjęcia: 1. Kościół Santa Maria Antiqua; 2.Oratorium Czterdziestu Męczenników]

Oratorium Czterdziestu Męczenników (Oratorio dei Quaranta Martiri) [kategoria SUPER]

Najbardziej znane freski znajdują się w niewielkim Oratorium Czterdziestu Męczenników, które powstało przez dodanie niewielkiej apsydy do budynku z epoki Trajana.

Nazwa świątyni nawiązuje do zachowanego VIII-wiecznego fresku przedstawiającego 40 męczenników z Sebasty, czyli rzymskich legionistów, których wrzucono do lodowatej wody na terenie ówczesnej Armenii (obecna Turcja) w czasach prześladowań Dioklecjana. Malowidło znajduje się na tylnej ścianie.

Fontanna oraz źródło Juturny (Lacus Juturnae)

Tuż przy budynku oratorium zobaczymy Fontannę Juturny, wzniesioną nad jednym z najważniejszych źródeł wody w historycznym centrum Rzymu. Juturna była boginią (nimfą) źródeł i dobrego zdrowia, a także opiekunką wód w krainie Lacjum. Mieszkańcy wierzyli, że woda pita wprost z fontanny ma zbawienny wpływ na ich zdrowie.

Na środku fontanny stoi zrekonstruowany ołtarz z białego marmuru.

Rampa Domicjana [kategoria SUPER]

Rampa Domicjana była krytym przejściem prowadzącym z poziomu Forum Romanum do cesarskiego pałacu znajdującego się na wzgórzu Palatyn. Ta imponująca konstrukcja powstała pod koniec I wieku podczas wielkiej przebudowy cesarza Domicjana, który rozbudował kompleks pałacowy wzniesiony przez jednego z poprzedników Tyberiusza.

Obecnie wewnątrz rampy wystawiane są różne znaleziska (m.in. mozaiki) oraz tablice informacyjne.

Po wejściu rampą na szczyt warto udać się na jeden z punktów widokowych.

Świątynia Wespazjana i Tytusa (Tempio di Vespasiano e Tito)

Na północno-zachodnim krańcu stanowiska archeologicznego, tuż przy zboczu Kapitolu i Tabularium (jak zwano gmach dawnego archiwum), stoi kolejna ze świątyń. Budowla powstała w drugiej połowie I wieku za panowania dwóch cesarzy - Tytusa oraz jego następcy Domicjana. Tytus pragnął wznieść świątynię w hołdzie ojcu Wespazjanowi (budowniczemu Koloseum), który został włączony w poczet bogów. Sam jednak zmarł niedługo później i budowę zakończył jego następca, Domicjan.

Niestety, z imponującej świątyni o długości 33 i szerokości 22 metrów niewiele zostało, bo zaledwie trzy kolumny w porządku korynckim (o wysokości ponad 13 metrów) oraz fragment fryzu.

[Zdjęcia: 1. Świątynia Wespazjana i Tytusa; 2. Kolumna Fokasa]

Kolumna Fokasa

Ostatnia z rzymskich budowli wzniesiona na terenie Forum Romanum. Ustawiono ją 1 sierpnia 608 roku na cześć bizantyjskiego cesarza (i tyrana) Fokasa. Warto pamiętać, że upadek zachodniego cesarstwa nie oznaczał jeszcze upadku całego Cesarstwa Rzymskiego - aż do zdobycia Konstantynopola w 1453 roku przez wojska Imperium Osmańskiego istniało Cesarstwo wschodniorzymskie, nazywane w późniejszym okresie Cesarstwem Bizantyńskim.

Na szczycie kolumny przez dwa lata stała statua cesarza, ale została usunięta po obaleniu i zabiciu władcy. Sam Fokas był brutalnym uzurpatorem, który w 602 roku zamordował urzędującego cesarza Maurycjusza i jego pięciu synów. Osiem lat później spotkał go równie ponury los - został zamęczony torturami na śmierć.

Święte drzewa

Na środku placu forum, tuż obok Kolumny Fokasa, zasadzono trzy święte drzewa: drzewo figowe, drzewo oliwne oraz winorośl. Nawiązano tym do zapisków Pliniusza Starszego, według którego dokładnie te trzy drzewa znajdowały się na środku Forum Romanum.

Lacus Curtius

Jednym z najbardziej zagadkowych miejsc na terenie stanowiska archeologicznego jest Lacus Curtius, co możemy przetłumaczyć jako jezioro Kurcjusza. Jest to niewielki basen poniżej poziomu forum, którego pochodzenie nie jest do końca wyjaśnione.

Forum Romanum powstało na osuszonym bagnie, lecz jedno z mokradeł miało się uchować. Jeziorko to zmniejszało się na przestrzeni wieków, aż w końcu pozostał z niego jedynie mały basen tuż przy forum. Ten niewielki zbiornik wodny miał przetrwać do I wieku p.n.e., gdy decyzją Oktawiana Augusta został osuszony i zabudowany. Jest to najmniej barwna z teorii.

Inna związana jest z postacią legendarnego Marka Kurcjusza (łac. Marcus Curtius), na cześć którego miano nazwać to miejsce. Opowieść ta znalazła się w przekazach historyka Tytusa Liwiusza. Według niego w miejscu nazywanym dziś Lacus Curtius w 362 roku p.n.e. pojawiła się przepaść, która zgodnie z przepowiednią kapłanów zwiastowała upadek miasta.

Jedynym ratunkiem miało być poświęcenie mieszkańców, którzy do środka powinni wrzucić to, co dla Rzymianina najcenniejsze. Mieszkańcy ciskali więc w otchłań najbardziej drogocenne przedmioty, niestety bez skutku. W momencie zwątpienia pojawił się młody wiekiem Marek Kurcjusz, który w pełnym uzbrojeniu i dosiadając konia skoczył w przepaść ofiarując swoją młodość i odwagę. Zaraz po nim zapadlina się zamknęła, pozostawiając po sobie niewielkie wgłębienie.

Do naszych czasów zachowały się ruiny okrągłej konstrukcji. Nieopodal stoi kopia płaskorzeźby przedstawiającej Marka Kurcjusza na koniu, której oryginał znaleziono w XVI wieku.

Bazylika Julia (Basilica Iulia)

Z monumentalnej Bazyliki Julia do naszych czasów przetrwał zaledwie fragment ściany oraz elementy posadzki i podium. Wciąż jednak możemy podziwiać okazałe fundamenty budowli - bazylika była długa na około 107 i szeroka na 61 metrów!

Tuż obok ruin Bazyliki Julia znajdziemy toalety.

Świątynia Cezara (Tempio del Divo Giulio)

Świątynię Boskiego Juliusza wzniesiono na polecenie Oktawiana Augusta, adoptowanego syna Juliusza Cezara i pierwszego cesarza rzymskiego. Zdarzenie to podkreślało przypisanie Cezarowi cech boskich i włączenie go w poczet bogów. Do czasów współczesnych zachował się jedynie niewielki fragment budowli.

Miejsce budowy świątyni nie było przypadkowe. Po zamordowaniu Juliusza Cezara w 44 roku p.n.e. jego zwłoki przyniesiono na Forum Romanum i położono na znajdującej się na zachodnim krańcu forum mównicy (wspomnianej już rostry). Podczas publicznego pogrzebu testament zgładzonego władcy przeczytał Marek Antoniusz.

Po pogrzebie ciało wodza przeniesiono na wschodni kraniec forum, naprzeciwko budynku nazywanego Regia, w którym Juliusz Cezar urzędował, a następnie je skremowano. Nowa świątynia powstała w miejscu spalenia zwłok. Przed jej wzniesieniem zburzono gmach Regia - jedną z najstarszych budowli na Forum Romanum.

Świątynia Kastora i Polluksa (Il Tempio dei Dioscuri)

Świątynię na cześć bliźniaków Dioskurów (synów Zeusa i Ledy) wzniesiono na początku V wieku p.n.e.. Budowla została znacznie przebudowana w czasie panowania Tyberiusza w I wieku i to właśnie z tego okresu pochodzi zachowany fragment kolumnady.

Łuk Augusta (Archus of Augustus)

Nie każdy zdaje sobie sprawę, że na Forum Romanum stał jeszcze jeden łuk - najstarszy ze wszystkich Łuk Augusta, który wzniósł w 19 roku p.n.e. Oktawian August. Niestety, do dziś nie zachowało się z niego niemal nic, a pozostałe fragmenty zobaczymy pomiędzy Świątynią Cezara oraz Świątynia Dioskurów.

Świątynia Antonina i Faustyny (Tempio di Antonino e Faustina)

Jeden z ciekawszych przykładów transformacji starożytnej budowli do nowych, chrześcijańskich celów. Świątynie wzniesiono w 141 roku na zlecenie cesarza Antonina Piusa, który chciał w ten sposób oddać hołd swojej zmarłej żonie Faustynie Starszej.

Ze starożytnego budynku zachowała się kolumnada (17-metrowe kolumny w porządku korynckim), a budynek świątyni przerobiono na Kościół San Lorenzo in Miranda (wł. Chiesa di San Lorenzo in Miranda).

Świątynia Wenus i Romy (Il Tempio di Venere e Roma)

Świątynia Wenus i Romy jest położonym najbardziej na wschód zabytkiem stanowiska archeologicznego, który zobaczymy także z placu przed Koloseum. Świątynię wzniesiono na wzgórzu Welia w pierwszej połowie II wieku na polecenie cesarza Hadriana, Budowla spłonęła w pożarze w 283 roku i została odbudowana w 307 roku przez Maksencjusza.

Do naszych czasów przetrwał jedynie fragment apsydy skierowany w stronę Koloseum wraz z charakterystycznym zdobieniem sklepienia z IV wieku.

Bezpośrednio za Świątynią Wenus i Romy odnajdziemy jeden z lepszych widoków na Koloseum.

Fora cesarskie

Już od jakiegoś czasu podczas zwiedzania Forum Romanum możemy przejść przez niektóre z For Cesarskich. Aby umożliwić zwiedzanie przygotowano specjalne przejście pod ulicą Via dei Fori Imperiali.

Bibliografia:

• Amanda Claridge, Rome. An Oxford Archeological Guide, 2010,
• Adriano La Regina, Archeological guide to Rome, 2007.