Fontanna Czterech Rzek w Rzymie

Fontanna Czterech Rzek (wł. Fontana dei Quattro Fiumi) należy do najwspanialszych wodotrysków w Rzymie i uważana jest za jeden z najważniejszych projektów barokowego artysty Gian Lorenzo Berniniego.

Słynna fontanna stoi w samym sercu owalnego i podłużnego Placu Navona (wł. Piazza Navona), naprzeciwko kościoła św. Agnieszki in Agone.

Historia pewnego podstępu

Nadejście 1644 roku niespodziewanie zachwiało usłaną sukcesami karierą Berniniego, jednego z najbardziej utalentowanych i płodnych artystów epoki baroku. Najpierw zmarł jego największy patron papież Urban VIII, którego miejsce zajął nastawiony nad wyraz negatywnie do pontyfikatu swojego poprzednika Innocenty X. Do tego pierwszy z nich wywodził się z rodziny Barberinich, drugi z Pamphili, a oba rody szczerze się nienawidziły. Innocenty X odstawił na boczny tor wszystkich bliskich oraz ulubieńców zmarłego papieża. Ofiarą tej czystki padł również Bernini, który utracił status nadwornego architekta i rzeźbiarza papieskiego dworu, a także został wykluczony ze wszystkich przyszłych konkursów.

Obelisk Fontanny Czterech Rzek

Po jakimś czasie do uszu Berniniego dotarła wiadomość, że papież planuje przebudowę Placu Navona, który miał de facto stanowić prywatny dziedziniec rodziny Pamphili, bowiem znajdował się naprzeciw wznoszonej przez Innocentego nowej rezydencji. Głowie kościoła zależało przy tym, żeby na placu tym stanął egipski obelisk odnaleziony w kawałkach w okolicy Cyrku Maksencjusza przy Via Appia.

Projekt wydał się na tyle interesujący, że Bernini od razu zapragnął podjąć się jego wykonania. Problem stanowił jednak fakt, że z powodu prywatnej niechęci Innocentego X do Urbana VIII nie dostałby on nawet szansy przedstawienia swojej wizji. Co więcej, pomimo ogłoszenia konkursu papież miał od samego początku skłaniać się ku zatrudnieniu Francesco Borrominiego. Ten rywalizujący z Berninim architekt przedstawił nawet wstępny projekt przebudowy placu, na samym środku którego zaproponował ustawienie fontanny składającej się z... czterech postaci reprezentujących cztery rzeki (brzmi znajomo, prawda?).

Nie ma dziś pewności w jaki sposób Bernini ostatecznie przekonał papieża do zmiany zdania i powierzenia mu wykonania projektu fontanny, gdyż istnieje kilka wersji tej historii. Według najbardziej rozpowszechnionej z nich pomógł mu w tym przyjaciel, książę Niccoló Ludovisi. Miał on namówić rzeźbiarza do przygotowania makiety fontanny, którą on później potajemnie dostarczy do papieskiego pałacu i postawi na trasie rytualnego spaceru głowy kościoła. Podstęp ten okazał się skuteczny! Papież "przypadkowo" trafił na makietę, która tak bardzo go onieśmieliła, że z miejsca zrezygnował z konkursu i zlecił zadanie Berniniemu.

Według innej z wersji konkurs ostatecznie się odbył, ale swój sukces Bernini zawdzięcza bratowej papieża, Olimpii Maidalchini. Miała ona poradzić artyście stworzenie srebrnej makiety, podczas gdy wszyscy inny wykorzystali glinę. Następnie dostarczyła model Innocentemu X, a ten tak się nim zachwycił, że zlecenie trafiło w ręce Berniniego, a srebrne arcydzieło w podzięce otrzymała pomysłodawczyni fortelu…

Architektura i symbolika Fontanny Czterech Rzek

Centralną część fontanny stanowi podstawa z trawertynu, na której umieszczono poskładany w jedną całość egipski obelisk. Na jego szczycie umieszczono gołębia z brązu, będącego symbolem Ducha Świętego, który znajduje się również w herbie rodu Pamphili.

Cokół powstał z jednego dużego bloku trawertynu przywiezionego w 1648 roku z Tivoli. Bernini pracował nad większą jego częścią przez około dwa lata nadając mu kształt skały pełnej egzotycznej roślinności oraz zwierząt (spod jego ręki wyszedł chociażby koń, lew oraz nieznana hybryda widoczna obok personifikacji Rio de la Plata). W jego wnętrzu wyrzeźbił otwarty łuk przypominający grotę, przez który możemy spojrzeć na drugą stronę placu. Co ciekawe, w pierwotnej wersji pokryta roślinnością skała była pomalowana!

Warto też wspomnieć kilka słów o mierzącym około 16,50 m obelisku wykonanym z czerwonego asuańskiego granitu pochodzącego z Egiptu. Odnaleziono go w okolicy Cyrku Maksencjusza przy Via Appia, gdzie stanął w IV wieku. Jego wcześniejsza historia jest niestety nieznana, ale małym smaczkiem jest fakt, że wyryte na nim hieroglify nie są wcale pochodzenia egipskiego. Nanieśli je sami Rzymianie i odnoszą się one do postaci cesarza Domicjana - tego samego, który ufundował stadion, za układem którego podąża dziś Piazza Navona.

Najbardziej efektownymi elementami wodotrysku są personifikacje czterech wielkich rzek: Dunaju, Gangesu, Nilu oraz Rio de la Plata. Reprezentowały one wszystkie znane w tamtym czasie kontynenty (Afrykę, Amerykę, Indie i Europę) oraz nawiązywały do biblijnego Raju, skąd miały wypływać cztery czeki nawadniające cztery strony świata. Podobnie jak w innym pracach z epoki baroku brakuje Australii, ale kontynent ten wciąż czekał na odkrycie przez Europejczyków.

Niemałym zaskoczeniem dla niektórych czytelników może być fakt, że rzeźby te nie zostały wykonane przez Berniniego. Twórca fontanny "tylko" przygotował ich projekt, a realizację zlecono czterem różnym rzeźbiarzom, którzy zakończyli swoją pracę w 1651 roku.

Uosobienie Dunaju wykonał Antonio Raggi, a poznamy je po uniesionej ręce w kierunku osobistego herbu papieża (z gołębiem i gałązką oliwną w dolnej części). Według złośliwej plotki postać ta miała zasłaniać oczy, żeby nie musieć patrzeć na zaprojektowaną przez Borrominiego fasadę kościoła św. Agnieszki. Na pewno brzmi to efektownie, ale raczej ma niewiele wspólnego z prawdą, ponieważ budowa świątyni rozpoczęła się dopiero rok po zakończeniu prac nad fontanną.

Personifikacja Nilu wyszła spod dłuta Jacopantonia Fancelliego. Bardzo łatwo rozpoznać ją po chuście zarzuconej na głowę, która nawiązuje do faktu, że w tamtym czasie położenie źródła tej rzeki nie było jeszcze znane. I tu również niektórzy chcieli widzieć szpilkę wbitą Borrominiemu przez Berniniego, gdyż według miejskiej legendy ten drugi specjalnie zasłonił oczy mężczyźnie, aby ten nie musiał patrzeć na dzieło jego rywala...

Francesco Barrata wykonał postać symbolizującą Rio de la Plata. Pod rzeźbą mężczyzny unoszącego rękę zauważymy stertę monet mających przypominać o tym, jak wielkie bogactwa czekają w Ameryce na przybyszów z Europy.

Ostatnia ze spersonifikowanych rzek to Ganges autorstwa Claude Poussina. W tym przypadku brodaty mężczyzna trzyma wiosło, co ma wskazywać na dobrą żeglowność rzeki.