Arcybazylika świętego Jana na Lateranie - bazylika papieska w Rzymie

Na początek małe zaskoczenie - to właśnie Arcybazylika św. Jana na Lateranie, a nie Bazylika św. Piotra, jest uznawana za najważniejszą katolicką świątynię na świecie. Nosi ona dumny tytuł "Sacrosancta lateranensis ecclesia omnium urbis et orbis ecclesiarum mater et caput" czyli Najświętszy kościół laterański, Matka i Głowa kościołów całego Miasta i Świata, i pełni funkcję katedry biskupa Rzymu.

Historia i ciekawostki

Jej historia związana jest z uznaniem chrześcijaństwa jako pełnoprawnej religii. Wtedy cesarz Konstantyn podarował Lateran papieżowi. Miał tu też powstać kościół, a samo wzgórze stało się siedzibą papieży na kolejne tysiąc lat. Tutaj zatrzymał się Karol Wielki kiedy przybył do Rzymu, tutaj odbyło się pięć powszechnych soborów. Na Lateranie mieszkało ponad 150 papieży, a 23 zostało pochowanych w bazylice.

Legenda mówi, że papież Innocenty III miał ujrzeć we śnie walącą się w gruzy bazylikę laterańską. Naraz we śnie pojawił się człowiek, który zatrzymał katastrofę. Jakież było zdziwienie papieża kiedy dzień później ten sam mężczyzna pojawił się na audiencji prosząc o zatwierdzenie nowego zakonu. Był nim święty Franciszek z Asyżu. Okres upadku Lateranu to niewola awiniońska papiestwa. Kiedy namiestnicy Chrystusa wrócili do Rzymu, za swą nową siedzibę obrali Watykan.

Z bazyliki Konstantyna nie pozostało wiele. Trzęsienia ziemi, pożary oraz przebudowy zatarły pierwotny wygląd kościoła. Zachowało się starożytne baptysterium, w którym papież miał ochrzcić cesarza.

Legenda głosi, że w IV wieku matka cesarza święta Helena, przywiozła do Rzymu schody, na których ubiczowano Chrystusa. Papież Sykstus V doprowadził je do kaplicy Sancta Sanctorum (po drugiej stronie ulicy), gdzie zgromadził najważniejsze relikwie chrześcijaństwa. Waga tej relikwii jest tak duża, że wierni zobowiązani są do pokonywania 28 stopni na kolanach. Po przebyciu tej pokutniczej drogi pielgrzymi trafiają do wspomnianej wcześniej kaplicy. Tutaj poza głowami świętych z pierwszych wieków chrześcijaństwa (święte Agnieszka i Prakseda) znajduje się acheiropoietos (słowo oznaczające dzieło powstałe w sposób nadnaturalny) czyli obraz Chrystusa, który miał zostać namalowany przez świętego Łukasza i aniołów. Podczas wyjątkowych okazji to dzieło obnoszone jest w uroczystej procesji po ulicach Rzymu. Jedna z ostatnich takich procesji miała miejsce w 1863 roku, kiedy to modlono się za "nieszczęśliwą Polskę".

Architektura

Sama bazylika ma pięć naw i zbudowana została na planie krzyża łacińskiego. Zaprojektowana w XVIII wieku przez Alessandra Galilei klasycystyczna fasada kryje za sobą charakterystyczny dla wczesnochrześcijańskich bazylik narteks (kryty przedsionek). Na piętrze fasady mieści się galeria, z której papież błogosławi pielgrzymów podczas święta Wniebowstąpienia Pańskiego. Pielgrzymi przechodząc przez narteks mijają posąg Konstantyna. Barokowe wnętrza są w dużej mierze dziełem Francesco Borrominiego. Ponoć ambitny architekt miał zamiar zburzyć starą bazylikę i na jej gruzach wznieść nową, ale nie pozwolił mu na to papież Innocenty X.

W centralnym punkcie kościoła znajduje się ołtarz, przy którym mszę celebrować może tylko papież (ewentualnie wyznaczony przez papieża duchowny). Do czasu II Soboru Watykańskiego był to jedyny na świecie ołtarz, w którego blacie nie umieszczono relikwii męczenników i świętych. Zadowolono się "jedynie" fragmentami stołu, przy którym mszę miał odprawiać św. Piotr. Miało to świadczyć o znaczeniu laterańskiej bazyliki.

Wnętrze i zwiedzanie

Wstęp do wnętrza Arcybazyliki świętego Jana na Lateranie jest bezpłatny. Zanim jednak zostaniemy wpuszczeni do środka, czekać nas będzie kontrola bezpieczeństwa podobna do tej lotniskowej.

Poniżej opisaliśmy kilka najważniejszych elementów, które warto zobaczyć podczas zwiedzania bazyliki.

Drzwi

Centralne wrota do bazyliki to niezwykłe dzieło sztuki antycznej. Pierwotnie znajdowały się w budynku zwanym Curia Iulia (miejsce posiedzeń senatu na Forum Romanum), ale zostały tu przeniesione przez papieża Aleksandra VII. Obok nich widzimy tzw. Porta Santa (wrota z wizerunkiem krzyża, Maryi i herbem Jana Pawła II) czyli drzwi otwierane tylko podczas roku jubileuszowego.

Pomnik cesarza Konstantyna

Umieszczony w przedsionku (narteksie) posąg przedstawia cesarza w stroju senatora. Jego obecność nie powinna dziwić, w końcu to właśnie Konstantyn zakończył prześladowania chrześcijan. Zdaniem historyków sztuki geneza ustawienia tu rzeźby jest nieco inna.

W średniowieczu na Lateranie zgromadzono cały szereg rzymskich zabytków (m.in. słynną wilczycę kapitolińską czy pomnik Marka Aureliusza). Było to elementem papieskiej polityki, bowiem biskupi Rzymu uznawali się za jedynych spadkobierców cesarstwa rzymskiego (w przeciwieństwie do cesarzy niemieckich, których traktowali jako władców podległych sobie). Według innej interpretacji posąg przedstawia nie Konstantyna Wielkiego, a jego syna Konstancjusza II.

Posągi Apostołów

Być może trudno sobie to dziś wyobrazić, ale przez wiele lat po wzniesieniu kościoła potężne nisze głównej nawy stały puste. Dopiero w 1702 roku papież Klemens XI ogłosił zamiar wykonania monumentalnych rzeźb. Do konkursu zaangażowano siedmiu wybitnych rzeźbiarzy, ale zgodnie z zaleceniami papieża mieli oni wykonać projekty przygotowane przez malarza Carlo Marattę. Artyści przyjęli warunki, a jedynym który się zbuntował był Pierre Legros. Jego prace powstały według własnych projektów.

Co ciekawe, wśród apostołów nie uwzględniono (co zrozumiałe) Judasza oraz Macieja. Miejsce tego drugiego zajął święty Paweł. Posągi wykonali: Pierre-Étienne Monnot ("Piotr" i "Paweł"), Francesco Moratti ("Szymon"), Lorenzo Ottoni ("Juda Tadeusz"), Giuseppe Mazzuoli ("Filip"), Angelo De Rossi ("Jakub Mniejszy"), Camillo Rusconi ("Andrzej", "Jan Ewangelista", "Mateusz" i "Jakub Większy") oraz wspomniany wcześniej Pierre Legros.

Baldachim

Bodaj najcenniejszy zabytek świątyni to gotycki baldachim wykonany w XIV wieku. Jak wspomnieliśmy wyżej, znajduje się pod nim ołtarz kryjący resztki stołu, przy którym miał odprawiać mszę święty Piotr. Legenda głosi, że wydarzyło się to w domu rzymskiego senatora Korneliusza Pudensa (na fundamentach jego willi powstała bazylika św. Pudencjany). Baldachim pokryty został freskami przez Barna da Sienę (malowidła ukazują Ukrzyżowanie, Zwiastowanie, Ukoronowanie Maryi oraz Chrystusa Dobrego Pasterza i licznych świętych). Kryje on jedną z ważniejszych katolickich relikwii: głowy świętego Piotr i Pawła!

Absyda

Niedostępna dla wiernych, ale widoczna z okolic baldachimu. Umieszczona tu mozaika powstała w XIII wieku, ale legenda głosi, że wizerunek Jezusa jest jeszcze starszy i pojawił się cudownie po zbudowaniu bazyliki. W XIX wieku zabytek był w tak fatalnym stanie, że konieczna była jego restauracja. Zdaniem niektórych historyków sztuki zatarto przy okazji wiele oryginalnych elementów mozaiki.

Całość składa się z trzech poziomych części: górna to niebiosa i Chrystus otoczony przez anioły, niżej widzimy Maryję i świętych skupionych wokół krzyża (mała klęcząca postać w tiarze to papież Mikołaj IV). Najniższy rząd (rozdzielonych oknami) to postacie Apostołów.

Jeśli dobrze się przypatrzymy to zobaczymy pomiędzy nimi dwóch klęczących mnichów. Są to twórcy średniowiecznej mozaiki Jacopo Torriti i Jacopo da Camerino.

Posadzka

Jest to najprawdopodobniej jeden z nielicznych elementów dawnej bazyliki. Częściowo zrekonstruowana w XIX wieku (w absydzie), w dużej części pochodzi z okresu średniowiecznej przebudowany i wykonana została przez artystów z kręgu Cosmati. Ciekawym elementem są marmurowe gołąbki z gałązką oliwną w dziobie, które możemy zobaczyć między nawą główną, a nawami bocznymi. Wbrew pozorom nie są to symbole pokoju, a herb rodu Pamfili, z którego pochodził papież Innocenty X - inicjator przebudowy bazyliki.

Dziedziniec z krużgankami oraz muzeum

Podczas wizyty w świątyni warto odwiedzić XIII-wieczny dziedziniec z krużgankami, ozdobionymi przepięknymi kręconymi kolumnami. Jest to jeden z najpiękniejszych średniowiecznych zabytków, jakie udało nam się odwiedzić w Rzymie.

Oprócz wewnętrznego dziedzińca, do zwiedzenia udostępniono również niewielkie muzeum. Oba ta miejsca można odwiedzić po zakupie biletu za kilka euro.

Baptysterium

Baptysterium Laterańskie, nazywane również San Giovanni in Fonte, powstało w 315 roku na zlecenie cesarza Konstantyna. Sam budynek został jednak gruntownie przebudowany w następnych stuleciach (V i XVII wiek), jednak mimo wielu zmian baptysterium zachowało swój oryginalny układ i stanowi jeden z najważniejszych wczesnochrześcijańskich zabytków w Rzymie.

Baptysterium powstało na planie okręgu i otoczone jest kaplicami, w których możemy zobaczyć m.in. mozaiki czy drzwi z brązu z V wieku. Najpiękniejsze mozaiki z V wieku przetrwały w kaplicy św. Jana Ewangelisty.

Baptysterium położone jest na tyłach Arcybazyliki św. Jana i można odwiedzić je bezpłatnie. Pamiętajcie jednak, że w środku dnia jest ono zamykane na kilka godzin.