Warmia: atrakcje, zabytki, ciekawe miejsca. Co warto zwiedzić i zobaczyć?

Warmia to jeden z najciekawszych turystycznie regionów Polski. Pełen gotyckich zabytków, kościołów wypełnionych dziełami sztuki, jezior, urokliwych wiosek czy malowniczego krajobrazu.

Opisując atrakcje Warmii nie sposób pominąć postaci Mikołaja Kopernika, najwybitniejszego mieszkańca tego regionu. Nie każdy zdaje sobie sprawę, że do naszych czasów przetrwał zaledwie jeden instrument obserwacyjny wykorzystywany przez słynnego astronoma, który znajduje się na ścianie zamku w Olsztynie.

Nasz artykuł składa się z trzech części. Zaczęliśmy od krótkiego wprowadzenia historycznego oraz charakterystyki Warmii. Następnie opisaliśmy wybrane miasta i atrakcje. Na końcu napisaliśmy kilka zdań o tradycyjnej warmińskiej kuchni.

Krótkie wprowadzenie do historii regionu

Jak najłatwiej wyprowadzić z równowagi mieszkańców Warmii? Chwaląc, jak to ładnie jest na tych Waszych Mazurach...

Określenie Mazury czasami wykorzystywane jest błędnie jako synonim całego województwa, na które składają się dwie różniące się od siebie krainy: Mazury oraz Warmia. Więcej o Mazurach przeczytacie w naszym przewodniku Mazury: atrakcje, zabytki, ciekawe miejsca. Przewodnik po regionie.

Mazury są regionem geograficzno-kulturowym, który obejmuje Pojezierze Mazurskie od wschodu i Pojezierze Iławskie od zachodu. Tereny te nigdy (przed 1945 rokiem) nie należały do państwa polskiego, choć ich mieszkańcy (Mazurowie) mówili gwarą polską, którą przynieśli ze sobą ich przodkowie, osadnicy m.in. z Mazowsza. Mieszkańcy Mazur byli protestantami.

Całkiem inną krainą była katolicka Warmia, która wbijała się w Mazury niczym klin. Jej nazwa wywodzi się od staropruskiego plemienia Warmów, zamieszkujących te tereny przed nadejściem zakonu krzyżackiego. Krzyżacy na podbitym terytorium utworzyli dominium biskupie (obszar zarządzany przez władze kościelne). Po zakończeniu wojny trzynastoletniej w 1466 roku Warmia weszła w skład Królestwa Polskiego w statusie księstwa warmińskiego, na czele którego stał biskup.

Księstwo warmińskie znajdowało się w granicach polskich przez ponad 300 lat, stanowiąc ważny ośrodek kulturalny, naukowy i religijny Rzeczypospolitej. W tym miejscu warto wspomnieć, że w przeciwieństwie do sąsiednich Mazur, na Warmii posługiwano się językiem niemieckim - wyjątkiem było południe regionu, gdzie z czasem pojawiło się więcej polskich osadników i rozwinęła się gwara warmińska.

Do najznamienitszych przedstawicieli ziemi warmińskiej należeli astronom Mikołaj Kopernik, biskup humanista Ignacy Krasicki oraz jedna z czołowych postaci europejskiej kontrreformacji Stanisław Hozjusz. Co ciekawe, żaden z nich nie urodził się na Warmii.

Kres polskiej Warmii przyniósł I rozbiór Polski w 1772 roku, w efekcie którego księstwo warmińskie zostało zlikwidowane i włączone do Królestwa Prus. Wciąż jednak działali na tych terenach nieliczni działacze oraz organizacje polskie (jednym z przykładów jest Gazeta Olsztyńska). Po zakończeniu I wojny światowej zorganizowano plebiscyt (tzw. Plebiscyt na Warmii i Mazurach), który miał zadecydować o dalszej przyszłości tych ziem. Mimo starań organizacji krzewiących polskość miażdżąca większość mieszkańców (około 97%) opowiedziała się za pozostaniem w granicach Niemiec. Za przyłączeniem do Polski były zaledwie cztery gminy warmińskie. Przez cały okres międzywojenny nielicznych mieszkańców identyfikujących się z polskością spotykały represje oraz prześladowania.

Końcówka II wojny światowej odcisnęła tragiczne piętno na historycznej zabudowie Warmii. W latach 1944-1945 Armia Czerwona zrównała z ziemią większość warmińskich miast i miasteczek.

Po zakończeniu II wojny światowej Warmia powróciła do Polski. Mimo że niemieckojęzyczni Warmiacy nie byli w propagandzie komunistycznej przedstawiani jako wrogowie, a raczej jako potomkowie zgermanizowanych Polaków, to większość z nich opuściła nasz kraj. W ich miejsce przybyli osadnicy z różnych regionów Polski oraz wysiedleńcy z polskich kresów. Po wojnie wiele miejscowości otrzymało nowe nazwy, często nawiązujące do zasłużonych działaczy oraz naukowców polskich. Na przykład Pieniężno nazwano na cześć wydawcy Gazety Olsztyńskiej Seweryna Pieniężnego, a nazwą Barczewo uczczono postać Walentego Barczewskiego.

Niestety, wraz z dawnymi mieszkańcami bezpowrotnie zaniknęło warmińskie dziedzictwo (m.in. tradycja kulinarna, zwyczaje czy obrzędy).

Współczesne granice Warmii pokrywają się z obszarem księstwa warmińskiego. Nie są jednak tożsame z terenami zamieszkiwanymi przez staropruskich Warmów.

Zwiedzanie Warmii: co warto wiedzieć przed przyjazdem?

Mimo olbrzymich zniszczeń II wojny światowej na Warmii przetrwało wiele zabytków z okresu średniowiecza. Są to przede wszystkim kościoły, gotyckie ceglane zamki czy bramy oraz fortyfikacje miejskie.

Kraina pełna jest również urokliwych miasteczek z zachowanym średniowiecznym układem. Najczęściej charakteryzuje je spokojna oraz niespieszna atmosfera. Na turystów preferujących naturę czekają z kolei niezliczone jeziora oraz trasy spacerowe i rowerowe.

Warmia nie należy też do regionów małych. Jej długość od północy do południa to ponad 100 km. Niełatwo będzie nam zwiedzić ją całą korzystając z zaledwie jednej bazy wypadowej (choć nie jest to niemożliwe). Region rozciąga się od Olsztyna do Zalewu Wiślanego, przy którym znajdziemy dwa warte uwagi miasta: Frombork oraz Braniewo. Wschodnią bramą do Warmii jest Reszel, w pełni zasłużenie nazywany perłą regionu, który jako nieliczny przetrwał wojenną zawieruchę praktycznie bez szwanku.

Co warto zobaczyć na Warmii? Największe atrakcje oraz najciekawsze miasta

Olsztyn - współczesna stolica Warmii

Naszą podróż po Warmii możemy rozpocząć w Olsztynie. Jest to największe miasto w regionie, które może pochwalić się średniowiecznymi zabytkami, kilkunastoma jeziorami w swoich granicach, przyjemną (odbudowaną po wojnie) starówką czy szerokim wyborem lokali gastronomicznych.

Za najważniejszy zabytek miasta uchodzi Zamek Kapituły Warmińskiej, na którym w latach 1516-1519 oraz 1520-1521 przebywał Mikołaj Kopernik. Śladem po jego wizycie jest umieszczona na jednej ze ścian tablica astronomiczna służącą do wyznaczania równonocy wiosennej. Jest to jedyny na świecie instrument obserwacyjny należący do słynnego astronoma.

Tablica astronomiczna została udostępniona zwiedzającym i jest częścią trasy zwiedzania. Na zamkowym dziedzińcu wystawiono staropruski pogański posąg nazywany babą pruską, nawiązując tym do przedkrzyżackich mieszkańców Warmii.

Skoro przybywamy do miasta Mikołaja Kopernika nie powinno nas zdziwić, że znajdziemy w nim również planetarium oraz obserwatorium. Odwiedzającym pierwsze z nich sugerujemy wybrać się na seans z komentarzem na żywo.

Frombork - wzgórze katedralne i średniowieczny szpital

Niewielki Frombork obfituje w zabytki i atrakcje. W czasach księstwa warmińskiego miasto pełniło funkcję siedziby warmińskiej kapituły katedralnej, przez co określano je czasem mianem duchowego centrum Warmii.

Kościelni dostojnicy rezydowali na wzgórzu katedralnym, otoczonym monumentalnymi murami obronnymi, wieżami oraz basztami (do naszych czasów przetrwało ich aż 8). Na wzniesieniu powstała monumentalna katedra (największy kościół Warmii) oraz rezydencja biskupów. Wokół wzgórza rozwinęło się niewielkie miasteczko.

Wśród turystów Frombork kojarzony jest najczęściej z postacią Mikołaja Kopernika, który miał zostać pochowany w tutejszej katedrze (odnaleziono nawet miejsce jego domniemanego grobu).

Na turystów przybywających do Fromborka czeka wiele atrakcji, w tym:

• średniowieczne fortyfikacje i zabudowania na Wzgórzu Katedralnym,
• bazylika archikatedralna Wniebowzięcia Najświętszej Maryi Panny i św. Andrzeja, wnętrze której mieści aż 25 ołtarzy,
• Muzeum Mikołaja Kopernika w dawnym pałacu biskupim,
• planetarium w dawnej dzwonnicy,
• średniowieczny szpital św. Ducha (obecnie Muzeum Medycyny).

Jeśli starczy nam czasu, możemy też ruszyć w rejs po Zalewie Wiślanym.

Lidzbark Warmiński - zamek biskupów warmińskich oraz inne ślady po dawnej wielkości miasta

Lidzbark Warmiński słynie ze wspaniałego gotyckiego zamku, który przez stulecia pełnił funkcję głównej siedziby biskupów warmińskich. Dla części czytelników zaskoczeniem może być fakt, że to właśnie Lidzbark Warmiński, a nie bardziej znany Olsztyn, był faktyczną stolicą Warmii.

Największą atrakcją miasta jest wspomniany zamek, zamieniony na muzeum. W historycznych salach zachowały się wspaniałe sklepienia gwiaździste oraz niektóre z oryginalnych malowideł. Muzeum podzielono na dwie części. W podziemiach i komnatach na niższym poziomie przygotowano wystawę historyczną poświęconą Warmii oraz rezydującym na zamku biskupom.

Na najwyższych piętrach powstała Galeria Malarstwa z pracami polskich artystów z XIX i XX wieku. Pierwszy z poziomów galerii skupia się na okresie modernizmu, a na wyższym wystawiane są dzieła sztuki współczesnej. Na wystawie zobaczymy prace wielu polskich mistrzów, w tym: Jacka Malczewskiego, Józefa Mehoffera, Zdzisława Beksińskiego, Wojciecha Weissa, Teodora Axentowicza, Radka Szlagi czy Józefa Pankiewicza.

Niestety, II wojna światowa nie oszczędziła miasta - wojska rosyjskie zniszczyły większość historycznej zabudowy. Na szczęście sporo zabytków ocalało. Wśród nich są m.in.: gotycka Wysoka Brama, barokowo-klasycystyczna Oranżeria Krasickiego, fragment murów miejskich czy późnogotycki kościół farny.

Reszel - jeden z największych skarbów Warmii

Urokliwy Reszel jest jedynym miasteczkiem na Warmii, które przeszło przez II wojnę światową bez szwanku. Przetrwała cała historyczna zabudowa starego miasta, choć należy pamiętać, że z powodu często nawiedzających Reszel pożarów był on wielokrotnie przebudowywany i zbyt wiele średniowiecznych zabytków na jego terenie się nie uchowało. Miasto przez wieki słynęło z rzemiosła oraz handlu - w XV wieku było jednym z najbogatszych miast Warmii.

Niewielki Reszel ma w swojej historii również mroczne karty. Rozpalono w nim ostatni stos Europy, na którym spłonęła domniemana czarownica Barbara Zdunk. Zdarzenie to miało miejsce w 1811 roku, gdy Warmia znajdowała się już pod zaborem pruskim.

W trakcie zwiedzania miasteczka warto zwrócić uwagę na kilka zabytków, w tym:

• gotycki kościół św. Piotra i Pawła z punktem widokowym na wieży,
• wielokrotnie przebudowywany zamek biskupów warmińskich (z punktem widokowym na szczycie baszty, muzeum narzędzi tortur oraz salą rycerską),
• gotyckie mosty,
• najstarszą plebanię na Warmii,
• średniowieczne mury obronne,
• zabytkowy spichlerz.

Więcej: Reszel: zamek, atrakcje, zabytki. Co zwiedzić i zobaczyć?

Smolajny - letnia rezydencja biskupów warmińskich

Barokowy kompleks pałacowy w Smolajnach powstał z inicjatywy biskupa Adama Stanisława Grabowskiego w latach 1741-1746. Projekt rozpoczęto od budowy pałacu, a niedługo później powstała trójkondygnacyjna brama wjazdowa.

Prawdziwy rozkwit rezydencji przypadł na okres rządów następcy Grabowskiego i ostatniego polskiego biskupa warmińskiego przed zaborami Ignacego Krasickiego, który zapragnął otoczyć rezydencję rozległym parkiem w stylu angielskim.

Ostatecznie Smolajny stały się ulubionym miejscem odpoczynku księcia-poety. To właśnie tu miały powstać niektóre z jego najsłynniejszych dzieł.

Po wojnie zespół pałacowy upaństwowiono, a władze kościelne odzyskały go dopiero niedawno. Aż do 2014 roku w budynkach pałacowych działała szkoła rolnicza, następnie kompleks nie był wykorzystywany i stopniowo niszczał. Na szczęście niedawno zapadła o decyzja o utworzeniu w pałacu Muzeum Biskupa Ignacego Krasickiego.

Tuż obok wejścia na teren kompleksu pałacowego stoi drewniana kaplica.

Dojazd do pałacu jest stosunkowo prosty - wystarczy skręcić w boczną uliczkę i po kilku minutach będziemy na miejscu.

Sanktuarium maryjne w Gietrzwałdzie

Gietrzwałd to niewielka wieś przyciągają każdego roku ponad milion pielgrzymów i wiernych. Swoją sławę miejsce to zawdzięcza objawieniom maryjnym z 1877 roku. Matka Boska miała ukazać się na przykościelnym klonie dwóm dziewczynkom: Barbarze Samulowskiej oraz Justynie Szafryńskiej. Co kluczowe w tej historii - a pamiętajmy, że Warmia była w większości niemieckojęzyczna, do tego poddawana ciągłej germanizacji - Maryja miała rozmawiać z nimi po polsku. Dziewczynki pytały o najróżniejsze sprawy, w tym o przyszłość polskiego kościoła.

Objawienia zyskały olbrzymi rozgłos i Gietrzwałd stał się celem licznych pielgrzymek (także z innych regionów kraju). Dla Polaków słowa Maryi wypowiedziane w ich ojczystym języku miały symboliczny charakter i wzmocniły ich tożsamość. Objawienia gietrzwałdzkie jako jedyne w Polsce zostały uznane przez Kościół Katolicki.

Na kompleks w Gietrzwałdzie składają się m.in.: bazylika Narodzenia Najświętszej Maryi Panny z wnętrzami w stylu neogotyckim, kapliczka w miejscu objawienia (przy kościele), droga krzyżowa na sąsiednim wzgórzu oraz kapliczka ze źródełkiem, z którego woda według tradycji ma moc uzdrawiania chorych.

Sam Gietrzwałd należy do bardzo zadbanych. Naprzeciwko bazyliki stoi dom należący dawniej do Andrzeja Samulowskiego, polskiego poety i działacza, a także współtwórcy Gazety Olsztyńskiej oraz twórcy pierwszej polskiej księgarni na Warmii.

Innym miejscem wartym uwagi jest Karczma Warmińska. O ile serwowane w niej jedzenie nie każdemu musi przypaść do gustu (jak to z tradycyjną kuchnią bywa - jest dość ciężkawe i tłustawe, lecz nam bardzo smakowało), to tradycyjny wystrój oraz atmosfera przyciągają tłumy odwiedzających. Do karczmy przynależy rozległy dziedziniec z kramami rzemieślniczymi (swoisty lokalny bazarek) oraz wystawą tradycyjnych narzędzi rolniczych i wozów.

Dobre Miasto - gotyckie zabytki, skansen miejski i lokalne łakocie

Leżące na trasie pomiędzy Olsztynem a Lidzbarkiem Warmińskim Dobre Miasto to jedno z miejsc, na które zdecydowanie warto poświęcić fragment dnia.

Wizytówką miasteczka jest gotycki kościół pw. Najświętszego Zbawiciela i Wszystkich Świętych. Monumentalna kolegiata powstała w latach 1357-1389 i dumnie nosi tytuły największego kościoła halowego oraz drugiego największego kościoła na Warmii (zaraz po katedrze fromborskiej). Budowę wieży kościelnej rozpoczęto około 100 lat później i zakończono w XVI wieku. W 1895 roku dzwonnicę podwyższono o około 20 metrów.

Podziw musi budzić fakt, że świątynia powstała na bagnistych terenie, który prawdopodobnie wzmocniono dębowymi palami.

Wnętrze kościoła skrywa kilka wartych uwagi dzieł sztuki, w tym zabytki datowane na XV wiek. Podczas odwiedzin warto zwrócić uwagę na rzeźbę Tron Łaski z około 1500 roku, która ozdabia ołtarz Świętej Trójcy. Autorstwo tego dzieła przypisywane jest uczniom Wita Stwosza. Innym skarbem świątyni jest tryptyk mariacki z około 1430 roku.

Świątynia wraz z trzema skrzydłami kolegium oraz dużym wewnętrznym dziedzińcem tworzy zespół kolegiacki, który na myśl przywodzi bardziej zamek niż siedzibę kanoników. Dziedziniec jest otwarty dla odwiedzających. W jego centralnej części stoi studnia.

Drugim gotyckim śladem po średniowiecznej historii miasta jest wzniesiona na planie koła Baszta Bociania, której nazwa wywodzi się od bocianów gnieżdżących się na jej szczycie. Stojąca przy rzece wieża wraz z fragmentem murów są ostatnią pozostałością po średniowiecznych obwarowaniach. We wnętrzu baszty mieszczą się muzeum oraz galeria, ale nam nie udało się ich jeszcze odwiedzić.

Tuż przy baszcie rozciąga się rząd kamieniczek powstałych na przełomie XVII i XVIII wieku. Budynki niedawno odrestaurowano i utworzono w nich Skansen Miejski, będący muzeum lokalnego rzemieślnictwa. W każdym z budynków odtworzono inny zakład rzemieślniczy: szewsko-rymarski, piekarnię, fryzjerski oraz dom piekarza.

Podczas odwiedzin warto przespacerować się też ulicą Warszawską, przy której zachowało się kilka zabytkowych kamienic.

Opisując Dobre Miasto nie sposób nie wspomnieć o producencie cukierków, firmie Jutrzenka, która swoją siedzibę ma dosłownie kawałek od centrum. W sklepie firmowym zakupimy najróżniejsze ich wyroby - w tym słynne cukierki irysy oraz krówki. Produkty dostępne są na wagę lub w opakowaniach (czasami nawet kilogramowych).

Barczewo - atrakcje miasta wielu kultur

Barczewo jest kolejnym warmińskim miasteczkiem o historii sięgającej średniowiecza (jego lokacja nastąpiła w 1364 roku). Śladami po bogatej przeszłości miasta są fragmenty dawnych murów miejskich oraz kościół św. Andrzeja Apostoła. Świątynia ta skrywa w sobie niebywały skarb - późnorenesansowy cenotaf (symboliczny nagrobek) Andrzeja i Baltazara Batorych, bratanków króla Polski Stefana.

Do naszych czasów przetrwał średniowieczny układ miasta w formie szachownicy. Na tutejszej starówce zobaczymy kilkadziesiąt kamieniczek oraz budynków datowanych na XIX wiek. Jednym z nich jest neogotycki ratusz, stojący w miejscu dawnego rynku. Budynek nie należy może do najpiękniejszych warmińskich ratuszy, ale może pochwalić się tarasem widokowym, z którego rozpościera się przyjemny widok na okolicę.

Barczewo reklamuje się sloganem "miasto wielu kultur". W mieście przetrwała ostatnia na Warmii synagoga (wzniesiona w 1852 roku), gdzie współcześnie mieści się Galeria Sztuki "Synagoga".

Największą chlubą mieszkańców jest kompozytor Feliks Nowowiejski, który właśnie w Barczewie (ówczesny Wartembork) przyszedł na świat. Więcej o twórcy Hymnu Warmińskiego (O Warmio moja miła) opowiada muzeum Salon Muzyczny im. Feliksa Nowowiejskiego.

Jednym z bardziej charakterystycznych obiektów w mieście jest więzienie, które powstało na terenie dawnych ogrodów klasztornych. W latach 80. poprzedniego stulecia przetrzymywano w nim polskich działaczy antykomunistycznych.

Najbardziej tajemniczym osadzonym był jednak nadprezydent Prus Wschodnich Erich Koch, który przebywał w Barczewie aż do śmierci w 1986 roku. Władze komunistyczne szczerze wierzyły, że Koch wyjawi im najważniejsze sekrety, w tym lokalizację słynnej Bursztynowej Komnaty. W tym celu przewożono go do leżącej na Mazurach dawnej siedziby niemieckich wojsk lądowych w Mamerkach, gdzie rzekomo ukryto legendarny skarb. (więcej: Mamerki: bunkry, zwiedzanie, wieża widokowa).

Kościół pw. Świętego Walentego w Klewkach

Jednym z ciekawszych przykładów warmińskiej zabudowy drewnianej jest dzwonnica przylegająca do kościoła pw. Świętego Walentego w niewielkiej wsi Klewki nieopodal Olsztyna.

Historia kościoła sięga połowy XV wieku. Swoją obecną formę otrzymał on dopiero podczas przebudowy po wielkim pożarze w latach 1718-1720. W tym czasie powstała też drewniana dzwonnica.

Odwiedzający, którym uda się zajrzeć do środka, będą mogli podziwiać drewniany strop pokryty polichromią.

Lawendowe Pole

Lawendowe Pole w Nowym Kawkowie to jedna z najnowszych atrakcji na turystycznej mapie Warmii, która w krótkim czasie zdobyła sobie niemałe grono sympatyków. Ten urokliwy kompleks powstał z prywatnej inicjatywy i składają się na niego: pierwsza w Polsce plantacja lawendy, sklep z wyrobami z tej rośliny, agroturystyka, Lawendowe Muzeum Żywe oraz Tajemniczy Ogród (mini ogród botaniczny). Na miejscu organizowane są m.in. warsztaty kosmetyczne i zielarskie.

Mimo że stosunkowo niewielkie pole lawendy w Nowym Kawkowie nie przypomina swoim rozmiarem bezkresnych krajobrazów Prowansji, to miejsce to może być przyjemnym pomysłem na odbicie z utartego szlaku.Uwaga! Do miejsca docelowego prowadzi nieutwardzona leśna dróżka.

Orneta - gotycki ratusz, zabytkowy kościół oraz legenda o smoku

Orneta znana jest przede wszystkim z dwóch zabytków: gotyckiego ratusza (jedynego na Warmii) z późnego XIV wieku oraz kościoła św. Jana Chrzciciela.

Budynek ratusza stoi pośrodku otoczonego przez zabytkowe kamienice rynku. Dach magistratu wieńczy barokowa wieżyczka, we wnętrzu której przechowywany jest najstarszy na Warmii dzwon (datowany na 1384 rok). W XVII stuleciu do elewacji ratusza dobudowano domy budnicze (domy handlowe), które niestety nie przetrwały do naszych czasów - w ich miejsce po wojnie postawiono bardziej współczesne budowle mające w luźny sposób nawiązywać swoich historycznych poprzedników.

Drugą gotycką wizytówką Ornety jest kościół św. Jana Chrzciciela, który wzniesiono gdzieś pomiędzy 1350 a 1379 rokiem. Na szczególną uwagę we wnętrzu świątyni zasługują: sklepienia gwiaździste, średniowieczne fragmenty malowideł oraz barokowy ołtarz i ambona.

Wspominając o Ornecie nie sposób pominąć legendy opisującej historię powstania jej herbu, przedstawiającego czarnego smoka. Dawno, dawno temu miasto miała zamieszkiwać groźna bestia (prawdopodobnie smok), która pożerała nie tylko okoliczny zwierzyniec, lecz także kobiety i dzieci. Pieczara potwora miała znajdować się dokładnie tam, gdzie obecnie stoi miejski ratusz.

Wielu dzielnych mężów próbowało go dopaść, aż w końcu udało się to jednemu z rycerzy. Na pamiątkę tego wydarzenia smok został uwieczniony na herbie miasta. Najstarszy znany herb Ornety odnaleziono na jednym z dokumentów datowanych na 1388 rok. Przedstawia on smoka gryzącego się we własny ogon.

Sanktuarium maryjne w Krośnie

Zaledwie dwa kilometry od Ornety znajdziemy jeden z mniej znanych zabytków Warmii - sanktuarium maryjne we wsi Krosno. Ten niezwykle urokliwy kompleks powstał w latach 1715-1720. Jego twórcy wzorowali się na barokowym sanktuarium w Świętej Lipce - i tak jak na Mazurach, tak i tu odnajdziemy kościół otoczony ze wszystkich stron krużgankami, w rogach których powstały kaplice.

Pieniężno - monumentalny most kolejowy oraz ślady po przedwojennej historii miasta

Województwo warmińsko-mazurskie obfituje w monumentalne mosty oraz wiadukty. Do najbardziej znanych należą mosty w Stańczykach, wiadukty w Olsztynie oraz gotycki most w Reszlu.

Nie mniej imponującą przeprawę znajdziemy w niewielkim Pieniężnie. Jest to trzyprzęsłowy most kolejowy z 1885 roku o długości 160 i wysokości 30 metrów! Budowlę wysadziły pod koniec II wojny światowej wycofujące się wojska niemieckie, ale kilka lat później odbudowano ją w oryginalnej formie.

Jest to drugi najwyższy czynny most kolejowy w Polsce. Przechodzi przez niego linia łącząca Olsztyn.

Centrum Pieniężna zostało w 1945 roku zrównane z ziemią. Do naszych czasów przetrwały jedynie pojedyncze obiekty oraz ruiny. Co ciekawe, w oryginalnym stanie zachowało się główne skrzydło zamku biskupów warmińskich. Niestety, obecnie nie jest ono w żaden sposób wykorzystywane i stopniowo niszczeje. Tuż obok zamku stoi wzniesiony pod koniec XIX-wieku neogotycki kościół Świętych Apostołów Piotra i Pawła.

Kawałek dalej, pośrodku rynku, zobaczymy pozostałości po dawnym ratuszu miejskim. Historia budowli sięga XIV wieku. Budynek wielokrotnie trawiły pożary - ostatecznie przebudowano go w XVIII wieku w stylu barokowym. Ratusz został zniszczony w trakcie II wojny światowej i do dziś nie odzyskał dawnego blasku.

Braniewo - w poszukiwaniu śladów dawnej świetności

W czasach swojej świetności Braniewo było miastem portowym należącym do Związku Hanzeatyckiego (Hanzy), skupiającego bogate miasta handlowe północnej Europy. Aż do XIX wieku był to najbogatszy ośrodek na całej Warmii, który dopiero w czasach pruskich został wyprzedzony pod względem bogactwa i liczby ludności przez Olsztyn.

W 1563 roku, z inicjatywy Stanisława Hozjusza, w mieście założono Collegium Hosianum, uczelnię jezuicką kształcącą katolickich księży.

Niestety, większość historycznej zabudowy została bezpowrotnie stracona pod koniec II wojny światowej. Szacuje się, że z powierzchni ziemi starto blisko 80% miasta.

Do naszych czasów przetrwały m.in.:

• bazylika św. Katarzyny Aleksandryjskiej z XV wieku, która może pochwalić się wysoką na 63 metry dzwonnicą,
• wieża Młyna Kieratowego z XIV wieku, będąca częścią wewnętrznych fortyfikacji starego miasta,
• budynek Collegium Hosianum z przylegającą wieżą Klesza z XIV wieku.

Ze wzniesionego w XIII wieku zamku biskupiego przetrwała zaledwie wieża bramna. Na szczycie budowli przygotowano taras widokowy.

Kuchnia warmińska

Współczesna kuchnia warmińska jest miksem tyglu kulturowego, który znalazł się na tych ziemiach po zakończeniu II wojny światowej. Można zaryzykować stwierdzenie, że dziedzictwo kulinarne Warmii dopiero rodzi się na nowo - dominują w nim lokalne produkty oraz wpływy przyniesione przez powojennych osadników.

Istnieje jednak przynajmniej jedna potrawa, która od zawsze serwowana była na tutejszych stołach i ma potwierdzenie w źródłach. Są to dzyndzałki warmińskie, lokalne pierogi. Dawniej przygotowywano je z dziczyzna, a obecnie farsz składa się najczęściej z mielonej wołowiny i boczku.

ZDJĘCIA: 1. Dzyndzałki 2. Plińce warmińskie z pomoćką [Lidzbark Warmiński - restauracja Starówka]

Przykładem bardziej współczesnej tradycyjnej potrawy warmińskiej są plińce warmińskie z pomoćką, czyli placki ziemniaczane serwowane z twarożkiem. My plińce kojarzyliśmy głównie z Kaszubami, ale w Lidzbarku Warmińskim spróbowaliśmy wersji warmińskiej i bardzo przypadła nam do gustu.

Innym lokalnym przysmakiem są golce warmińskie - kluski ziemniaczane, podawane na przykład z twarogiem i skwarkami. Potrawa ta serwowana jest we wspomnianej wcześniej Karczmie Warmińskiej w Gietrzwałdzie. Co ciekawe, danie to również kojarzymy z Kaszubami.

ZDJĘCIA: 1. Babka ziemniaczana (Karczma Warmińska, Gietrzwałd); 2. Golce warmińskie (Karczma Warmińska, Gietrzwałd).

W olsztyńskiej restauracji Cudne Manowce możemy zjeść zupę gulaszową o nazwie karmuszka, należącą do tradycyjnych potraw Warmii i Mazur. Zalicza się ona do bardzo pożywnych i spokojnie może zastąpić nam danie główne. Do jej przyrządzenia wykorzystuje się m.in.: fasolę białą, cieciorkę, kapustę, marchewkę i śmietanę.

Warmia to też, a może przede wszystkim, lokalne i naturalne produkty, w tym: miody (także pitne), ryby (popularną warmińską wędzarnie prowadzi Jarosław Parol we wsi Kaborno) oraz sery (z mleka krowiego lub owczego). Narzekać nie powinni też sympatycy piw rzemieślniczych - przykładem lokalnego producenta wartego polecenia jest browar Ukiel z Olsztyna.

Bibliografia

• Christofer Herrmann - Warmia i Mazury. Przewodnik po zabytkach sztuki.