Puławy atrakcje - TOP 15 ciekawych miejsc i zabytków, które warto zwiedzić i zobaczyć

Puławy to leżące w zachodniej części województwa lubelskiego miasto, które może pochwalić się bogatą historią oraz wspaniałym zespołem pałacowo-parkowym.

Turyści z całego świata podziwiają zbiory Muzeum Książąt Czartoryskich w Krakowie. Niewielu z nich zdaje sobie zapewne sprawę, że słynna "Dama z Gronostajem" Leonarda czy "Krajobraz z przypowieścią o miłosiernym Samarytaninie" Rembrandta zostały po raz pierwszy zaprezentowane szerszej widowni w pawilonie na terenie ogrodu księżnej Izabeli w Puławach, gdzie powstało pierwsze muzeum na ziemiach polskich.

Dzięki działalności Adama Kazimierza oraz Izabeli Czartoryskich Puławy stały się ważnym centrum kulturalnym przełomu XVIII i XIX wieku, zdobywając przy tym barwny przydomek "Polskie Ateny".

Jak zwiedzać Puławy?

Zwiedzanie Puław jest równoznaczne z odwiedzeniem Zespołu Rezydencyjnego Książąt Czartoryskich, na terenie którego znajdują się niemal wszystkie najważniejsze zabytki w mieście.

Park pałacowy udostępniony jest zwiedzającym za darmo. Na jego terenie znajdziemy jednak kilka obiektów, które można odwiedzić po zakupie biletu.

Zespół pałacowo parkowy otwarty jest przez cały rok.

• Od 6:00 do 22:00 w sezonie letnim (1 kwietnia – 30 września). W okresie zimowym obiekty parkowe są nieczynne w poniedziałki.
• od 6:00 do 18:00 w sezonie zimowym (1 października – 31 marca). W okresie zimowym obiekty parkowe są nieczynne.

Muzeum Czartoryskich w Pałacu Czartoryskich czynne jest codziennie, bez względu na porę roku, w godzinach:

• od 9:00 do 17:00 w sezonie letnim (1 kwietnia – 30 września),
• od 8:00 do 16:00 w sezonie zimowym (1 października – 31 marca).

Muzeum pozostaje zamknięte: 24, 25, 31 grudnia, 1 i 6 stycznia, w Niedzielę Wielkanocną, w Boże Ciało oraz 1 i 11 listopada.

Aktualne dni oraz godziny otwarcia, a także przerwy w ciągu dnia, najlepiej sprawdzić przed przyjazdem na oficjalnej stronie muzeum.

W momencie ostatniej aktualizacji naszego przewodnika bilet wstępu kosztował 20 zł (ulgowy 15 zł). W sezonie letnim bilet upoważnia również do wizyty: w Domu Gotyckim, Świątyni Sybilli oraz Domku Aleksandryjskim. Uwaga! W poniedziałki obiekty parkowe są nieczynne.

Na spokojne zwiedzenie całego kompleksu pałacowego, wraz z muzeum i obiektami parkowymi, warto zarezerwować sobie około 3 godziny. W przypadku chęci odwiedzenia samego parku, ale bez wchodzenia do obiektów biletowanych, wystarczy nam godzina. Kolejną godzinę możemy zaplanować na spacer po Puławach.

Co warto zobaczyć w Puławach? Największe atrakcje oraz zabytki

Muzeum Czartoryskich w Pałacu Czartoryskich

Obecnie w pałacu mieści się muzeum, posiadające w swoich zbiorach dzieła sztuki oraz obiekty zgromadzone przez księżną Izabelę Czartoryską oraz jej wnuka Władysława Czartoryskiego, który powiększał rodzinną kolekcję podczas emigracji w Paryżu. Wśród eksponatów są m.in.: obrazy, militaria, przedmioty codziennego użytku (porcelana, sztućce), pamiątki rodzinne, ale również makiety przedstawiające dawne odsłony pałacu.

Placówka zajmuje pięć pomieszczeń. W monumentalnej Sali Gotyckiej, która powstała jako sala balowa, a po konfiskacie pałacu zamieniono ją na kaplicę katolicką, przechowywane są militaria (m.in.: miecz krzyżacki czy oryginalne laski marszałkowskie). Intrygującym eksponatem jest nahajka po Bohdanie Chmielnickim.

Wystawa w Sali Kamiennej, której posadzka pamięta czasy Czartoryskich, poświęcona została zastawie stołowej. Na wystawie eksponowany jest serwis z Parchatki.

Na drugim piętrze pałacu obecnie prezentowana jest wystawa "Na wentach i w salonach", która łączy dwie wystawy: jedna poświęcona jest czasom księstwa Czartoryskich w Paryżu, druga natomiast to mieszczański salonik z przełomu XIX i XX w.

Obok w sali kinowej prezentowany jest materiał filmowy ukazujący historię powstania Świątyni Sybilli oczami księżnej Izabeli.

Wartościowym zabytkiem architektury jest żeliwna klatka schodowa, która powstała w drugiej połowie XIX wieku.

Park pałacowy

Okalający pałac zespół parkowy zmieniał się razem z rezydencją. Od XIX wieku ma on formę romantycznego parku krajobrazowego w stylu angielskim. Park ozdabia szereg budowli, z których część zaprojektował Chrystian Piotr Aigner. Niestety, wiele zabytków (m.in. rzeźb, fontann czy romantycznych ruin) nie przetrwało do naszych czasów.

Wiele uwagi odwiedzających przyciągają pawie, swobodnie spacerujące po terenie kompleksu.

Po parku najwygodniej poruszać się wytyczonymi ścieżkami. Dla odwiedzających przygotowano tablice informacyjne z mapą wszystkich zabytków oraz budowli. W dalszej części artykułu opisaliśmy wybrane obiekty parkowe.

Świątynia Sybilli

obiekt możliwy do zwiedzenia z biletem do muzeum

Wzniesiona w latach 1798-1801 budowla pełniła funkcję pierwszego muzeum na ziemiach polskich. Okrągły budynek wzorowano na Świątyni Westy, której ruiny leżą we włoskim mieście Tivoli, położonym nieopodal Rzymu.

Świątynia Sybilli powstała na skarpie wiślanej i wyróżnia ją dbałość o detale architektoniczne. Budowla ma dwie kondygnacje. Dolne pomieszczenie, dostępne od stoku skarpy, przypominało mauzoleum. Na jego środku stał obelisk z czarnego marmuru, upamiętniający księcia Józefa Poniatowskiego.

Bardziej znana jest jednak górna część budowli - jej wejścia strzegą dwa lwy, przysłane z Rosji przez Adama Jerzego Czartoryskiego. Wygląd górnej kondygnacji, jak również jej wnętrza, inspirowano antycznymi budowlami. Sklepienie z charakterystycznymi kasetonami oraz oculusem na myśl przywodzi rzymski Panteon.

Nad drzwiami wejściowymi umieszczono napis "Przeszłość Przyszłości", doskonale oddający przeznaczenie obiektu. W środku przechowywano pamiątki narodowe, które świadczyły o bogatej polskiej historii i miały wspierać polskiego ducha w trudnym okresie zaborów. W środku wystawiano m.in.: klejnoty polskich królów, szkatułę królewską, zbroje, broń czy chorągwie zdobyte podczas zwycięskich bitew.

Obecnie w środku organizowane są wystawy czasowe.

Dom Gotycki

obiekt możliwy do zwiedzenia z biletem do muzeum

Dość szybko okazało się, że przestrzeń wystawowa w Świątyni Sybilli jest zbyt mała dla stale powiększających się zbiorów Czartoryskich. Aby rozwiązać ten problem, zdecydowano się na przebudowę dawnego pawilonu ogrodowego, pochodzącego z XVIII wieku. Jego symboliczne otwarcie miało miejsce w 1809 roku, natomiast prace zakończono w 1811 roku, kiedy też udostępniono go zwiedzającym.

Budynek, który zyskał cechy neogotyckie, jest dwukondygnacyjny i został zaprojektowany specjalnie z myślą o funkcjonowaniu jako pawilon muzealny. Jako miejsce wystawowe służyły nie tylko wnętrza, ale także zewnętrzne ściany, w które wbudowano fragmenty rzeźb oraz tablic przywiezione z całego kontynentu. Każda ze ścian obejmowała jeden motyw i otrzymała własną nazwę.

W środku wystawiano przede wszystkim najważniejsze europejskie dzieła sztuki oraz pamiątki zgromadzone przez Izabelę Czartoryską. Wisiały tu m.in.: "Dama z Gronostajem" Leonarda da Vinci, "Krajobraz z przypowieścią o miłosiernym Samarytaninie" Rembrandta oraz "Portret młodzieńca" Rafaela.

Tankred i Klorynda

Podziwiając uroki Domu Gotyckiego, nie przegapcie stojącej nieopodal kopii rzeźby Tankred i Klorynda. Grupę rzeźbiarską z białego marmuru wykonał prawdopodobnie pochodzący z Florencji Francesco Lazzaroni. Scena przedstawia bohaterów poematu Jerozolima wyzwolona. Zamawiającym był król Stanisław August Poniatowski, który umieścił ją w Łazienkach Królewskich.

Rzeźba na początku XIX wieku trafiła do Puław. Najpierw spadkobierca króla, książę Józef Poniatowski, sprzedał ją księdzu Jabłonowskiemu, a ten następnie podarował ją księżnej Izabeli (prawdopodobnie z okazji imienin).

Co ciekawe, oryginał przetrwał i ma znajdować się w Altanie Chińskiej, która niestety podczas naszej wizyty była zamknięta na cztery spusty i nie mogliśmy tego zweryfikować.

Domek Żółty

obiekt możliwy do zwiedzenia z biletem do muzeum

Domek Żółty, nazywany również Domkiem Aleksandryjskim, wybudowany został w pierwszych dekadach XIX wieku. Jego nazwa nawiązuje do postaci cara Aleksandra II, który przebywał w Puławach w czasie bytności Aleksandryjskiego Instytutu Wychowania Panien.

Obecnie w pałacyku mieści się Pracownia Dokumentacji Dziejów Miasta. Do odwiedzenia są dwa pomieszczenia, gdzie zobaczymy stare zdjęcia miasta oraz dowiemy się więcej o najnowszej historii Puław.

Schody angielskie

Pomiędzy Pałacem Czartoryskich a Domkiem Żółtym stworzono półotwarty korytarz w stylu neogotyckim. Konstrukcja powstała z czerwonej cegły, zamykają ją łukowate arkady, a ścieżkę wybrukowano kocimi łbami. Przejście łączy dolną i górną część parku. Co ciekawe, są one pozostałością po dawniejszym barokowym założeniu, a dawniej istniał tu wąwóz. Schody otynkowano za czasów księżnej Czartoryskiej.

Schody angielskie są wymarzoną scenerią fotograficzną, choć podczas naszej wizyty zalegało w nich trochę butelek po piwie...

Wieża ciśnień

Leżąca bezpośrednio przy dziedzińcu pałacowym wieża ciśnień jest zabytkiem budownictwa technicznego. Budowla powstała w 1897 roku jako część systemu wodociągowego, który od XVII wieku zaopatrywał zespół pałacowy w wodę.

Konstrukcję wyróżnia ośmioboczna wieża, licowana w górnej części deskami. Wieża ciśnień jest przykładem stylu rosyjskiego klasycyzmu.

Sarkofag Augusta i Zofii ks. Czartoryskiej

Sarkofag poświęcony pamięci Augusta Aleksandra Czartoryskiego i Zofii z Sieniawskich Czartoryskiej znajdziemy w dolnej części parku. Autorem monumentu z kararyjskiego marmuru był rzymski rzeźbiarz Maksymilian Laboureur. Twórca wzorował się na antycznym grobowcu Scypiona Barbatusa (obecnie w zbiorach Muzeów Watykańskich).

Brama Rzymska

Klasycystyczna Brama Rzymska stanowiła dawniej jedno z wejść do parku. Konstrukcja powstała w 1829 roku i wzorowano ją na antycznym Łuku Tytusa w Rzymie.

Bramę możemy zobaczyć zarówno z terenu parku, jak i po przejściu kładką na drugą stronę ulicy.

Domek Grecki

Domek Grecki to ostatni ślad po nieistniejącej już oranżerii, stanowiącej niegdyś ozdobę zespołu pałacowo-parkowego Czartoryskich. Zachowany do naszych czasów portyk stanowił zaledwie jej fasadę. W 1966 roku dobudowano do niego gmach, w którym obecnie mieści się biblioteka miejska.

Aby zobaczyć Domek Grecki, musimy przejść kładką na drugą stronę ulicy.

Altana Chińska

Pochodząca z połowy XVIII wieku Altana Chińska jest jednym z najstarszych budynków na terenie parku.

Podczas naszych odwiedzin nie była ona niestety udostępniona do zwiedzania i mogliśmy podziwiać ją jedynie zza ogrodzenia.

Pałac Marynki

Kierując się w stronę południowego krańca parku odnajdziemy klasycystyczny Pałac Marynki, który powstał w latach 1790-1794 według projektu Aignera. Rezydencja była prezentem ślubnym dla Marii z Czartoryskich Wirtemberskiej, córki Izabeli i Adama Kazimierza.

Fasada rezydencji charakteryzuje się korynckim portykiem oraz pilastrami. Na fryzie portyku umieszczono sentencję z Horacego: ISTE TERRARUM MIHI PRAETER OMNES ANGULUS RIDET (ze wszystkich zakątków ziemi ten najbardziej się do mnie uśmiecha).

Dawniej w pałacu mieścił się Zakład Pszczelnictwa Instytutu Sadownictwa i Kwiaciarstwa, a od 2017 roku budynek jest własnością miasta Puławy. Obecnie oczekuje na remont.

Kościół pw. Wniebowzięcia NMP

Już poza granicami parku, na wysokiej skarpie, stoi historyczna kaplica pałacowa. Budowla była wznoszona przez wiele lat (ostatnie prace budowlane trwały jeszcze na przełomie 1813 i 1814 roku).

Projektujący świątynię Aigner inspirował się rzymskim Panteonem. Wnętrze kościoła, podobnie jak rzymskiego protoplasty, oświetla otwór pośrodku sklepienia (oculus).

Budowla ucierpiała znacznie w trakcie II wojny światowej, ale szczęśliwie została odbudowana.

Stara Octownia - dawna willa Samotnia

Podczas zwiedzania Puław warto wybrać się nieco poza granice kompleksu parkowego. Nieopodal można odkryć neogotycką willę z charakterystyczną, ośmioboczną wieżą. Ta budowla została wzniesiona w pierwszych dekadach XIX wieku i pierwotnie służyła jako rezydencja mieszkalna. Z biegiem czasu została jednak przekształcona w fabrykę octu spirytusowego.

Dziś w budynku mieści się restauracja, lecz miłośnicy architektury bez wątpienia docenią wygląd zewnętrzny tego zabytku.

Historia Puław i zespołu pałacowo-parkowego

Historia miasta jest nierozłącznie związana z magnackimi rodami Rzeczypospolitej Obojga Narodów: Lubomirskimi oraz Czartoryskimi.

Od niewielkiej wsi do letniej rezydencji Lubomirskich

Najstarsze wzmianki w dokumentach źródłowych odnoszące się do Puław (w tamtym czasie wsi nazywanej Pollawy) pochodzą z końca XV wieku. Nazwa Puławy pojawiła się po raz pierwszy w 1603 roku.

Początki rozkwitu tej niewielkiej miejscowości przypadły na drugą połowę XVII wieku, gdy znalazła się w rękach książęcego rodu Lubomirskich. Marszałek wielki koronny, Stanisław Herakliusz Lubomirski, ufundował na jej terenie barokowy pałac letni, którego budowa trwała od 1671 do 1676 roku. Za projekt rezydencji odpowiadał znany niderlandzkich architekt Tylman z Gameren, twórca szeregu wspaniałych kościołów i pałaców na ziemiach polskich.

Stanisław Lubomirski dzielił swój czas na sprawy publiczne oraz sztukę. Spod jego pióra wyszło mrowie utworów poetyckich, a sam magnat nazywany był czasami Salomonem polskim. Wzniesiony przez niego pałac musiał oddawać jego artystyczną duszę. W pałacowym muzeum znajdziemy pobudzający wyobraźnię cytat z Francuza o nazwisku Daleyrac, w barwny sposób opisujący puławską rezydencję:

Za Wisłą w tej stronie leży ładna wioseczka u stóp góry ozdobionej u szczytu pałacykiem w stylu włoskim pięknej struktury, o wspaniałych przedsionkach, marmurowych ornamentach, z salonem urządzonym przepysznie. […] Domek ten jest niezaprzeczenie najpiękniejszym okazem nowszej architektury w Polsce.

Po śmierci marszałka w 1702 roku pałac przypadł jego jedynej córce, Elżbiecie, która w 1687 roku wyszła za Adama Mikołaja Sieniawskiego, późniejszego hetmana wielkiego koronnego. Nowi właściciele krótko nacieszyli się jednak urokami barokowej rezydencji - w 1706 roku, podczas wojny północnej, z ziemią zrównały ją wojska szwedzkie.

Wiek Czartoryskich

Elżbieta z Lubomirskich Sieniawska rozpoczęła w 1720 roku przygotowania do odbudowy pałacu w stylu rokokowym. Projekt ostatecznie zrealizowała dopiero jej córka Zofia, która w 1731 roku wyszła za księcia Augusta Aleksandra Czartoryskiego, wnosząc do małżeństwa prawo własności do puławskiej rezydencji. Za projekt odbudowy odpowiadał architekt Jan Zygmunt Deybel. Nowy pałac wzniesiono na gruzach starego, a budowa trwała od 1731 do 1736 roku.

Puławy przez równe 100 lat były rezydencją rodu Czartoryskich, stając się w tym czasie jednym z najważniejszych ośrodków politycznych i kulturalnych okresu polskiego oświecenia. Szczyt rozkwitu przypadł na okres rządów księcia Adama Kazimierza Czartoryskiego, jednego z najlepiej wykształconych ludzi swojej epoki, oraz jego małżonki Izabeli z Flemingów, którzy przybyli do rezydencji w 1784 roku.

Na ich zaproszenie do Puław zjeżdżali znani artyści, literaci oraz intelektualiści przełomu XVIII i XIX wieku. W tym czasie puławska rezydencja zyskała przydomek "Polskich Aten". Wśród gości warto wymienić m.in.: Juliana Ursyna Niemcewicza czy Jana Piotra Norblina. Po utracie przez Polskę niepodległości, Czartoryscy swoje wysiłki ukierunkowali w stronę działań narodowowyzwoleńczych.

Podobnie jak w przypadku barokowego pałacu Lubomirskich, tak i rokokowa rezydencja Czartoryskich została zniszczona przez wojska najezdne. W 1794 roku Puławy zostały splądrowane przez Rosjan, którzy w brutalny sposób odpłacili im za wsparcie udzielone powstaniu kościuszkowskiemu.

Niedługo potem Czartoryscy podjęli decyzję o odbudowie pałacu w stylu klasycystycznym oraz wytyczeniu nowego ogrodu w formie romantycznego parku krajobrazowego. Do projektu zatrudnili wywodzącego się z Puław, lecz zdobywającego szlify we Włoszech, utalentowanego architekta Chrystiana Piotra Aignera. Z jego pomocą odbudowali rezydencję oraz wznieśli szereg budowli na terenie pałacowego ogrodu.

W tym czasie powstały Świątynia Sybilli oraz Dom Gotycki, w których utworzono pierwsze muzeum na ziemiach polskich.

Czartoryscy nie szczędzili środków na zakup narodowych pamiątek. Sprowadzali również dzieła sztuki oraz zabytki z całej Europy. Najważniejsze eksponaty z ich kolekcji znajdują się w Muzeum Książąt Czartoryskich w Krakowie, choć fragment kolekcji znajduje się również w puławskim muzeum.

Kres Czartoryskich i koniec świetności

Koniec bytności Czartoryskich w Puławach przypadł na 1831 rok. Po klęsce powstania listopadowego pałac skonfiskowały władze rosyjskie, a książę Adam Jerzy został skazany zaocznie przez samego cara na ścięcie toporem. Na szczęście dzięki pomocy przyjaciół rodziny udało się ukryć, a następnie wywieźć do Paryża najważniejsze dzieła sztuki.

Niedługo później, w 1846 roku, nazwę miejscowości zmieniono na Nowa Aleksandria.

W połowie XIX wieku pałac istotnie przebudowano i dostosowano do potrzeb Instytutu Wychowania Panien. W tym czasie rozszerzono skrzydła oraz dobudowano piętro w części centralnej. Od 1862 roku do okresu I wojny światowej w murach pałacu kształcono leśników oraz rolników.

Miejscowość prawa miejskie otrzymała dopiero w 1906 roku. W 1915 roku miasto opuściły wojska rosyjskie, a rok później przywrócono historyczną nazwę Puławy.

W okresie międzywojennym miasto dynamicznie się rozwijało. Już w 1917 roku, za zgodą okupacyjnych władz austriackich, powstał Państwowy Instytut Naukowy Gospodarstwa Wiejskiego, a po odzyskaniu niepodległości zaczął powoli rozkwitać przemysł. Wszystko przerwał wybuch II wojny światowej, który kosztował życie nawet 30% mieszkańców. Dziś jednak, dzięki wysiłkom wielu osób i organizacji, możemy podziwiać wspaniałe dziedzictwo z czasów świetności Puław.

Dziękujemy zespołowi Muzeum Czartoryskich w Puławach oraz Lubelskiej Regionalnej Organizacji Turystycznej za sprawdzenie merytoryczne naszego artykułu i cenne wskazówki.