Opactwo pocysterskie w Krzeszowie - zwiedzanie historycznego kompleksu

Nie bez powodu Krzeszów nazywany bywa "perłą baroku". Zachowane kościoły, klasztor czy kaplice kalwaryjskie to dzieła sztuki o najwyższej randze. Podczas wizyty na Dolnym Śląsku warto zboczyć z utartych szlaków i odwiedzić to piękne miejsce.

Krzeszów - legenda

Z początkiem pobytu cystersów na tych ziemiach związanych jest kilka legend. Według jednej z nich wszystko zaczęło się gdy książę śląski Bolesław I Surowy wyruszył na zimowe polowanie. Goniąc za zwierzyną odłączył się od swej świty i zgubił w leśnych ostępach. Nadeszła mroźna, zimowa noc i władca zrozumiał, że jeśli nie znajdzie jakiegoś domostwa zamarznie. Zaczął więc modlić się o pomoc, obiecując Maryi że jeśli przeżyje, ufunduje kościół. Ledwo żywego Bolesława odnalazł wkrótce, podróżujący przez las Żyd i odprowadził księcia do jego ludzi. Władca nagrodził swego wybawcę, ale o złożonej obietnicy zapomniał. Minęło wiele lat, i stary książę znów wybrał się na polowanie, i znów zgubił się w leśnych ostępach. Tym razem jednak panował upał, a Bolesław cierpiał z pragnienia. Wkrótce zasnął wycieńczony, a we śnie nawiedził go anioł, który wskazał drogę do źródła, przypominając jednocześnie o niespełnionej obietnicy. Władca wywiązał się z danego słowa i w miejscu gdzie biło źródło polecił wybudować świątynię.

Opactwo w Krzeszowie - historia

Legenda wiąże powstanie klasztoru z osobą Bolesława I Srogiego, ale historycy wskazują, że mnisi pojawili się w Krzeszowie już 1249 roku. Stało się to za sprawą księżnej Anny Przemyślidki (wdowy po Henryku Pobożnym). Dopiero 40 lat później Bolesław I odkupił te ziemie od benedyktynów i przekazał je cystersom. Akt fundacyjny nowego klasztoru pochodzi z 1292 roku. Przywileje nadane mnichom potwierdził w 1318 roku papież Jan XXII.

Po śmierci księżnej Agnieszki Habsburżanki Krzeszów przeszedł spod władzy Piastów śląskich w ręce władców Czech. W czasie wojen husyckich zabudowania zostały splądrowane. Legendy utrzymują, że dokonali tego husyci, zabijając jednocześnie 70 mnichów. Historycy wskazują jednak, że klasztor złupili rycerze Hermana Zettritza (Czettritza), a informacje o ewentualnych ofiarach najazdu to efekt fantazji XVII-wiecznych kronikarzy. Po raz kolejny zabudowania krzeszowskiego konwentu ucierpiały w czasie wojny trzydziestoletniej, kiedy wkroczyły tu wojska szwedzkie. Najeźdźcy zniszczyli m.in. bezcenne średniowieczne archiwum.

Następne lata to okres odbudowy Krzeszowa i rozwój ruchu pielgrzymkowego. Rozpoczęto przebudowę głównej świątyni, a po założeniu tu Bractwa św. Józefa budowę kolejnego kościoła. Prace kontynuowano również w wieku XVIII, chociaż wybuch wojen śląskich i zwycięstwo wojsk pruskich poważnie ograniczyły możliwości tutejszych opatów. W 1810 roku klasztor został skasowany decyzją Fryderyka Wilhelma III. W kościele przeprowadzono szereg prac konserwatorskich, choć często dawały one więcej złego niż dobrego (np. podczas remontu wieży doszło do pożaru i zniszczenia dzwonu "Emmanuel"). W XX wieku do Krzeszowa powrócili zakonnicy, a konwent decyzją papieża przemianowano na opactwo.

W czasie II wojny światowej benedyktynów siłą wcielono do wojska, a klasztor pełnił miejsce obozu przesiedleńczego i więzienia dla Żydów kierowanych później do obozów zagłady. Naziści ukryli tu wywiezione zbiory Królewskiej Biblioteki Berlina. Po klęsce Niemiec władze PRLu usunęły z Krzeszowa ludność niemiecką, a świątynię i opactwo oddały benedyktynkom ze Lwowa. Prowadzono też prace konserwatorskie i restauratorskie. W 1998 roku kościół Wniebowzięcia Najświętszej Maryi Panny uzyskał rangę bazyliki. Trwają również starania o wpisanie opactwa na Listę Światowego Dziedzictwa UNESCO.

Opactwo w Krzeszowie - zwiedzanie

Na teren kompleksu dostaniemy się przez bramę obok przystanku PKS i Domu Seniora.Poniżej opisaliśmy najciekawszych zabytki, które warto zwiedzić.

Bazylika Wniebowzięcia Najświętszej Maryi Panny

Imponująca krzeszowska świątynia to najważniejsza budowla całego kompleksu. Zaprojektowana została na planie krzyża. Dobudowanie Mauzoleum Piastów sprawiło, że transept znalazł się w centralnej części założenia. Koncepcja rzeźb i malowideł ma wyraźny charakter ideowy.

Świątynia powstawała w czasach niepokojów religijnych i była wyrazem katolickiej myśli teologicznej. Widać to już na niezwykłej fasadzie, której punkt centralny stanowi rzeźba Matki Bożej. Z jednej strony jest to podkreślenie sanktuaryjnego charakteru kościoła, z drugiej wyraźne zaakcentowanie roli kultu maryjnego (ważnego dla kontrreformacji).

Dolna część fasady symbolizuje rzeczywistość ziemską (znajdują się tu figury świętych), część górna to niebiosa. W centrum "nieba" widzimy przedstawienie Trójcy Świętej z ukrzyżowanym Jezusem. Jest ono jednak różne od tego z jakim najczęściej mamy do czynienia. Bóg Ojciec nie podtrzymuje krzyża, ale opuszcza go wprost ku zajmującej część środkową Maryi. Ona zaś stanowi łącznik pomiędzy niebem a ziemią. Poniżej figury Matki Bożej umieszczono rzeźby aniołów trzymających kartusze z przymiotami Emmanuela-Mesjasza. Te hasła łączą fasadę z koncepcją wnętrza kościoła.

Tak jak układ fasady podkreśla rolę Maryi, tak koncepcja malowideł na suficie świątyni odnosi się do Mesjasza. Każde z nich ilustruje jedną z cech przypisywaną przez teologów zapowiadanemu Zbawicielowi: Przedziwny, Doradca, Bóg, Mocny, Ojciec Przyszłego Wieku i Książę Pokoju.

Na obu bokach kościoła umieszczono szesnaście kaplic poświęconych świętym oraz kaplicę Emmanuela i Najświętszego Sakramentu. Tam gdzie transept krzyżuje się z nawą główną zachowały się przepiękne stalle z XVIII wieku.

W prezbiterium widzimy barokowy ołtarz główny wykonany przez rzeźbiarza Ferdynanda Brockoffa. Umieszczono w nim duży obraz przedstawiający Wniebowzięcie Najświętszej Maryi Panny. Skomplikowana, pełna patosu i dynamiki kompozycja w pełni wyraża idee sztuki baroku. Dzieło wyszło spod pędzla Petera Brandla. Według niepotwierdzonych anegdot Brandl zapożyczał się w pobliskich karczmach na spore sumy, które potem spłacał klasztor. Kiedy okazało się, że mnisi odliczyli dług od honorarium, artysta domalował na obrazie aniołka pokazującego goły tyłek, w stronę miejsca które podczas mszy zajmował opat. Wedle innej wersji tej opowieści Brandl początkowo umieścił twarz przełożonego na anielskim zadku, a dopiero po uregulowaniu należności ukrył ją pod czerwonym płótnem.

Po drugiej stronie nawy głównej widzimy pochodzące z XVIII-wieku organy. Posiadają one ponad 2600 piszczałek, a stworzył je śląski organmistrz Michał Engler Młodszy.

Ikona Matki Boskiej Łaskawej

Pod dużym malowidłem ołtarzowym znajduje się niewielka ikona maryjna. Jest to słynny krzeszowski obraz Matki Bożej Łaskawej, który prawdopodobnie dał świątyni łacińską nazwę Gratiae Sanctae Mariae. Trudno powiedzieć kiedy pojawił się on w Krzeszowie, według legendy został tu cudownie przeniesiony z Rimini. Obraz ukryto pod kościelną posadzką i odnaleziono dopiero 18 grudnia 1622 roku. Klasztorne kroniki podają, że stało się to dzięki promieniom światła, jakie padły na pęknięcie w podłodze, pod którą schowana była ikona.

Na pamiątkę tego wydarzenia każdego roku 18 grudnia obchodzone jest w Krzeszowie Festum Lucis czyli Święto Światła. Ikona przez lata przyciągała pielgrzymów, a świadectwa o licznych cudach przyczyniły się do ukoronowania obrazu przez Jana Pawła II w 1997 roku. Powszechnie przyjmuje się, że jest to najstarszy obraz maryjny w Polsce (choć krakowska mozaika Maryi Orantki jest od niego starsza o około 100 lat).

Kościół pomocniczy św. Józefa

Z lewej strony od imponującej bazyliki widzimy znacznie skromniejszy kościół św. Józefa. Jego powstanie związane jest z powołaniem przez opata Bernarda Rosę konfraterni, której zadaniem było dbać o sanktuarium oraz pielęgnować kult patrona. Członkami bractwa mogli być jedynie mężczyźni (z reguły katolicy, chociaż w pewnych okolicznościach mogli to być również inni chrześcijanie). Święty Józef został ustanowiony wtedy patronem Czech, podejmowano więc starania o popularyzację jego kultu. Budowę kościoła rozpoczęto w 1690 roku i chociaż już sześć lat później konsekrowano świątynię to nie obyło się bez pewnych problemów. W 1693 roku runęły wznoszone wieże. Doprowadziło to do odsunięcia od prac architekta Marcina Urbana i zatrudnienia Michała Kleina. Ostatecznie z budowy wież zrezygnowano.

Świątynia słynie z przepięknych barokowych malowideł wykonanych pod koniec XVII wieku przez Michała Willmanna (artyście pomagał jego syn Michał oraz pasierb Krzysztof Liszka). Same malowidła zostały starannie przemyślane i nic w świątyni nie znalazło się przez przypadek. Układ architektoniczny uwydatnia kompozycję malowideł, możliwe więc, że architekci i malarze wspólnie ustalali koncepcję kościoła. W prezbiterium umieszczono duży fresk przedstawiający pokłon Trzech Króli. Władcy, którzy oddają hołd małemu Jezusowi przybywają na dziwacznych koniach z wydłużonymi szyjami - tak Willmann wyobrażał sobie wielbłądy. Poza tradycyjnymi darami królowie wiozą kosze z tkaninami (dla mieszkańców Krzeszowa i okolic (często tkaczy) była to oznaka bogactwa).

Co ciekawe, Święta Rodzina przyjmuje pokłon pośród tajemniczych ruin. Jest to nawiązanie do jednego z apokryfów, według którego Jezus nie urodził się w stajni, a w zrujnowanym pałacu króla Salomona.

Reszta fresków pogrupowana została w trzech ciągach: :Przodkowie Świętej Rodziny" (sklepienie), "Smutki świętego Józefa" (kaplice wschodnie) i "Radości świętego Józefa" (kaplice zachodnie). Niektóre z obrazów mogą nam się dziś wydawać dziwaczne jak chociażby "Józef prosi o rękę Maryi" czy "Zasmucenie św. Józefa macierzyństwem Maryi", trzeba jednak pamiętać, że są one charakterystyczne dla ówczesnej pobożności. Prawdopodobnie pomysły na tematykę obrazów pochodziły od opata Bernarda Rosy, który widział podobne dzieła w klasztorze Lilienfeld.

Na freskach znajdziemy podobizny malarza - Willmann dał swoją twarz karczmarzowi, który nie wpuszcza Świętej Rodziny i obserwatorowi sceny obrzezania dzieciątka. Ponoć jeden z mnichów, który szczególnie zaszedł malarzowi za skórę został przedstawiony jako Żyd kontrolujący zabieg obrzezania. Ciekawostką jest też mały obraz na sklepieniu koło piątego ołtarza "Smutków Świętego Józefa". Możemy tam zobaczyć Maryję… w kapeluszu.

Mauzoleum Piastów Śląskich

Piastowscy książęta, którzy przyczynili się do ufundowania kościoła, zgodnie ze swoją wolą, znaleźli tu ostatni spoczynek. Przez lata ich sarkofagi mieściły się w prezbiterium, ale podczas barokowej przebudowy postanowiono przenieść je nieco dalej do specjalnej kaplicy.

Wejście do Mauzoleum znajduje się na lewej ścianie świątyni przed cmentarzem sióstr benedyktynek. Sufit kaplicy został bogato udekorowany freskami przedstawiającymi historię ufundowania opactwa oraz czyny opatów. Miało to ukazywać cystersów jako legalnych posiadaczy krzeszowskich dóbr i realizatorów woli Piastów.

Nagrobek symboliczny poświęcony został całemu rodowi Piastów świdnicko-jaworskich: dwie tajemnicze figury przedstawiają Wieczność (kobieta z wężem zjadającym własny ogon) oraz Życie Ziemskie (umierające dziecko z pochodnią zwróconą w dół). Według niektórych koncepcji figura dziecka może uosabiać legendarnego syna Bolesława II Małego, który miał stracić życie w niejasnych okolicznościach.

Przetrwały piękne, gotyckie sarkofagi książąt: Bolesława I Surowego oraz Bolesława II Małego (ostatniego niezależnego z Piastów śląskich, którego dzieje ukazuje powieść Władysława Jana Grabskiego "Rapsodia świdnicka" oraz serial "Korona królów"). W kaplicy umieszczono również rzeźby przedstawiające żony książąt: Beatryczę świdnicką i Agnieszkę Habsburżankę.

Kalwaria Krzeszowska

Pomysł na wybudowanie zespołu Kaplic również pochodzi od opata Bernarda Rosy. Co ciekawe, tutejsza Kalwaria posiada aż 32 stacje (16 na Drodze Pojmania i 16 na Drodze Krzyżowej). Za najcenniejszą uważa się Kaplicę Grobu Pańskiego i Marii Magdaleny (na tyłach kościoła, za Mauzoleum Piastów), gdzie przetrwały barokowe freski. Ostatnia 32 stacja umieszczona została na dachu bazyliki nad prezbiterium. Stanowi ją zespół rzeźb nazywanych Paruzją lub Zstąpieniem do Otchłani. Kalwaria miała łączyć świątynię z tzw. Betlejem, gdzie zachował się pawilon udekorowany zespołem fresków (XVII wiek) przedstawiających starotestamentalne znaczenie... wody.

Inne

Ze względu na to, że w klasztorze nadal żyją zakonnice nie jest on udostępniony do zwiedzania. Mimo licznych zmian zachowało się tam kilka zabytkowych pomieszczeń, w tym klasztorna biblioteka.

Za bazyliką i restauracją "Stara wozownia" znajduje się cmentarz, na którym chowane są siostry zakonne i niektórzy ludzie zasłużeni dla opactwa. Trumny mnichów znajdują się pod kościołem - można je zobaczyć przez jeden z otworów przy lewej ścianie świątyni.

Do zwiedzania udostępnia się również kościelne podziemia, wieżę widokową i Muzeum Opactwa.

Opactwo w Krzeszowie - informacje praktyczne

Zwiedzanie kompleksu odbywa się w określonych godzinach. W miesiącach od maja do października - 9:00 - 18:00, w miesiącach od listopada do kwietnia - 9:00 - 16:00.

Dla odwiedzających przygotowano trasę turystyczną, w skład której wchodzą: kościół klasztorny pw. Wniebowzięcia NMP, kościół św. Józefa (zwany górnolotnie śląską Kaplicą Sykstyńską), Mauzoleum Piastów Śląskich, kaplica Marii Magdaleny wraz z terenem zabytkowego cmentarza, Studnia Książęca oraz podziemia klasztorne.

Turyści otrzymują audioprzewodniki, z których poznać mogą historię tutejszych zabytków oraz legendy i anegdoty związane z krzeszowską "perłą baroku".

Ceny biletów kształtują się następująco:

• Bilet normalny na trasę turystyczną - 28 zł,
• Bilet normalny na trasę turystyczną + wieża i strych - 38 zł
• Bilet na wieżę i strych - 15 zł.

Dostępne są również nieco tańsze bilety ulgowe oraz dziecięce. Dzieci poniżej 7 roku życia zwiedzają opactwo za darmo.

Warto zostawić sobie dość dużo czasu na zwiedzanie sanktuarium. Samo przejście trasy podstawowej i wysłuchanie większości nagrań z audioprzewodnika zajmie około dwóch godzin. Przy trasie rozszerzonej czas ten będzie jeszcze dłuższy.

Najbliższe duże miasta to Kamienna Góra i Wałbrzych. Krzeszów posiada wiele połączeń autobusowych łączących wieś z Kamienną Górą i zabytkowym Chełmskiem Śląskim. Do Krzeszowa można wstąpić, wracając z niedalekiego Skalnego Miasta.