Malbork - atrakcje, zabytki, ciekawe miejsca. Co warto zwiedzić i zobaczyć?

Malbork turystycznie kojarzony jest przede wszystkim z monumentalnym zamkiem krzyżackim, będącym prawdopodobnie największym średniowiecznym zamkiem zbudowanym z cegły.

Planując wyprawę do dawnej stolicy zakonu krzyżackiego warto zarezerwować sobie również trochę czasu na spacer po sąsiadującej z zamkiem dzielnicy Stare Miasto (która rozciąga się na obszarze dawnego średniowiecznego miasta) oraz po bliższej i dalszej okolicy.

I choć niewiele zostało po średniowiecznej zabudowie, a zniszczone w marcu 1945 roku historyczne kamienice zastąpiły kilkupiętrowe bloki, to podczas spaceru natrafimy na kilka wartych uwagi pamiątek po dawnej świetności miasta.

W naszym artykule skupiliśmy się na mniej znanych zabytkach i atrakcjach Malborka. Więcej o samym zamku i jego zwiedzaniu przeczytacie w naszym artykule: Zamek krzyżacki w Malborku - zwiedzanie, historia i informacje praktyczne.

Krótkie wprowadzenie historyczne

Dzieje Malborka są nierozerwalnie związane z działalnością Zakonu Szpitala Najświętszej Marii Panny Domu Niemieckiego, zwanego powszechnie Zakonem Krzyżackim. Po raz pierwszy Malbork pojawia się w źródłach datowanych na 1280 rok, a dokument lokacyjny miasta jest o sześć lat młodszy (1286).

W połowie XIII wieku Krzyżacy otrzymali prawo własności do nieistniejącego już grodu Zantyr, gdzie założyli komturię (siedzibę komtura, jednego z najważniejszych zakonnych urzędników). Zantyr znajdował się nieopodal rozwidlenia Wisły i Nogatu, ale do dziś nie ustalono jego dokładnej lokalizacji.

W latach 70. XIII wieku Krzyżacy rozpoczęli budowę nowego, silnie ufortyfikowanego zamku, do którego w latach 1280-1281 przeniesiono siedzibę komtura, dając tym początek komturii malborskiej. Do wzniesienia monumentalnej siedziby miano wykorzystywać cegły z rozebranych budowli z porzuconego grodu w Zantyrze.

Nowy zamek otrzymał nazwę Marienburg (pol. Zamek Marii), czym oddano hołd patronce zakonu Maryi. Przy zamku powstało oddzielone od niego i otoczone murami miasto, które posiadało własny system obrony.

Na dynamiczny rozwój Malborka wpłynęły wydarzenia z odległej Ziemi Świętej. Pogorszenie sytuacji w Jerozolimie i upadek Akkonu w 1291 roku doprowadziły wkrótce do decyzji o przeniesieniu siedziby Wielkiego Mistrza Zakonu Zygfryda von Feuchtwangena z Wenecji do Malborka, co nastąpiło w 1309 roku.

Dalsze dzieje Malborka definiowały konflikty zbrojne oraz sytuacja geopolityczna. W 1410 roku niemal całą zabudowę miasta spalili sami Krzyżacy, którzy przygotowywali się na przybycie wojsk Władysława Jagiełły. Miasto odbudowano, a po zawarciu II pokoju toruńskiego w 1466 roku Malbork na blisko 150 lat wrócił na ścieżkę dynamicznego rozwoju jako ważny ośrodek handlowy.

Miasto ucierpiało w trakcie wojen szwedzkich i powoli traciło na znaczeniu. Podczas wojen napoleońskich zatrzymywał się w nim sam cesarz, a miasto było świadkiem przemarszu jego wojsk idących na Moskwę, a następnie ich odwrotu. Najtragiczniejszy czas przypadł jednak na marzec 1945 roku, gdy w trakcie działań zbrojnych zniknęło nawet 80% zabudowy Starego Miasta.

Malbork po powojennej odbudowie utracił swój średniowieczny charakter. Na szczęście przetrwało kilka pojedynczych obiektów, które przybliżą nam utracony, gotycki wygląd miasta.

Średniowieczny Malbork

Malborski zespół obronny wzniesiono na wąskim i podłużnym półwyspie. Dostępu do założenia od zachodu i częściowo północy broniła rzeka Nogat, a od wschodu wypełniona mokradłami podmokła dolina. Ta charakterystyczna topografia terenu została odzwierciedlona w układzie przestrzennym miasta, które nie posiadało typowego dla średniowiecznych miast rynku i rozciągało się wzdłuż wysokiej krawędzi Nogatu. Funkcję rynku spełniała główna ulica, wzdłuż której wzniesiono ratusz oraz kościół parafialny pod wezwaniem św. Jana.

Początkowo miasto było węższe niż obecna dzielnica Stare Miasto. Powiększono je dopiero w 1388 roku poprzez włączenie w jego obręb XIII-wiecznych przedmieść.

Miasto Malbork otaczał pierścień murów, w który wkomponowano szereg trójściennych baszt oraz trzy bramy: Bramę św. Ducha (znaną obecnie jako Brama Gancarska), Bramę Mariacką oraz Bramę Szewską. Pierwsze dwie przetrwały do naszych czasów. Mury miejskie rozebrały w 1807 roku okupujące miasto wojska napoleońskie.

Łączność pomiędzy zamkiem a miastem zapewniały brama Furta oraz jedna z baszt.

Niestety, do naszych czasów nie przetrwało wiele z gotyckiego dziedzictwa Malborka. Nielicznymi wyjątkami są: dwie bramy miejskie, ratusz, kościół św. Jana, mury szkoły łacińskiej (dawnego żurawia) oraz fragmenty murów miejskich.

Atrakcje Malborka, zabytki, ciekawe miejsca. Co warto zobaczyć?

Chcąc lepiej poznać historię miasta oraz odnaleźć nieliczne ślady po średniowiecznej historii Malborka warto wybrać się na spacer trasą turystyczną nazwaną Zewnętrznym Muzeum Fortyfikacji. Składa się na nią 12 przystanków, przy których przygotowano: mapy, tablice informacyjne, a nawet ekrany multimedialne, których formę dostosowano do najmłodszych odwiedzających.

Odwiedzenie wszystkich przystanków Zewnętrznego Muzeum Fortyfikacji powinno zająć nam około godziny. Trasa rozpoczyna się tuz przy zamku. Dodatkowy czas warto zaplanować na zobaczenie pozostałych zabytków Starego Miasta i okolicy, oraz na spacer bulwarem nad Nogatem.

Zamek krzyżacki

Najważniejszą z atrakcji Malborka jest zamek krzyżacki, który trafił na listę światowego dziedzictwa kulturowego UNESCO. Kompleks zamkowy od lat znajduje się w czołówce najczęściej odwiedzanych zabytków w naszym kraju.

Spoglądając na monumentalną budowlę aż trudno uwierzyć, że II wojnę światową przetrwała zaledwie połowa dawnej siedziby Wielkiego Mistrza Zakonu Krzyżackiego. Dzięki staraniom polskich konserwatorów udało się na szczęście przywrócił zamek do jego pierwotnej formy. O wojennych zniszczeniach przypomina jedynie kolor cegieł - odbudowane fragmenty charakteryzują się jaśniejszym odcieniem.

Wejście na zamek jest biletowane, ale możemy go swobodnie obejść i rzucić okiem na dziedziniec. Obchodząc mury warto zwrócić uwagę na wysoką na około 8 metrów figurę Maryi z Dzieciątkiem. Była to największa rzeźba średniowiecznej Europy, która niestety padła ofiarą wojennej zawieruchy. Posąg udało się odbudować, wykorzystując przy tym nawet 60% oryginalnych elementów, które wygrzebano z gruzów.

Więcej o malborskim zamku przeczytacie w naszym artykule: Zamek krzyżacki w Malborku - zwiedzanie, historia i informacje praktyczne.

Kościół św. Jana Chrzciciela

Historia sąsiadującej z zamkiem świątyni sięga końcówki XIII wieku. Pierwotny budynek został zniszczony w trakcie wojny trzynastoletniej. Kościół odbudowano w latach 1467-1523. Świątynia, podobnie jak większość zabudowy Starego Miasta, ucierpiała w trakcie II wojny światowej.

Wnętrze kościoła św. Jana skrywa kilka oryginalnych, gotyckich elementów, w tym figurę św. Elżbiety Turyńskiej oraz chrzcielnicę.

Ratusz staromiejski

Stojący pośród współczesnego blokowiska gotycki ratusz staromiejski jest nielicznym śladem po średniowiecznej świetności miasta. Budynek w obecnym kształcie powstał około 1380 roku. Mimo kilkukrotnych rekonstrukcji przetrwał do naszych czasów w stanie bliskim oryginałowi. W 1899 roku dach ratusza spłonął, ale dzięki staraniom Bernharda Schmida udało się go zrekonstruować.

Dolna część budynku wyróżnia się charakterystycznymi podcieniami, które dawniej stanowiły wizytówkę Malborka.

Brama Gancarska

Gotycka brama miejska z drugiej połowy XIV wieku. Pięciokondygnacyjny budynek znajduje się kilka kroków od ratusza staromiejskiego. Dawniej nosiła nazwę Bramy św. Ducha, czym nawiązywała do zburzonego w 1807 roku przez Francuzów szpitala św. Ducha.

Obecnie wewnątrz bramy mieści się zakład jubilerski.

ZDJĘCIA: 1. Brama Garncarska w Malborku; 2. Brama Mariacka w Malborku;

Brama Mariacka

Druga z zachowanych średniowiecznych bram miejskich. Powstała w XIV wieku. Budowla uległa znacznemu zniszczeniu w 1945 roku. Odbudowano ją około 20 lat później, choć zaniechano rekonstrukcji oryginalnego dachu. W środku działa Pub Baszta.

Wieża Ciśnień

Jednymi z najbardziej charakterystycznych zabytków techniki w północnej Polsce są wieże ciśnień. Nie inaczej jest w Malborku, gdzie w 1905 roku, wraz z założeniem w mieście wodociągów, wzniesiono ceglaną wieżę ciśnień w stylu neogotyckim.

Wieża ma kształt walca ustawionego na ośmiobocznym cokole, który nakryty jest ośmiopołaciowym dachem z chorągiewką.

Budynek stoi naprzeciwko Bramy Mariackiej.

ZDJĘCIA: 1. Wieża Ciśnień w Malborku; 2. Brama Mariacka w Malborku;

Szkoła Łacińska

Historia gmachu Szkoły Łacińskiej sięga 1352 roku. Budowla powstała na skarpie i początkowo pełniła funkcje żurawia. W drugiej połowie XVI wieku zmieniono przeznaczenie obiektu i utworzono w nim szkołę. Od 1603 roku nazywano ją po prostu Szkołą Łacińską, gdyż uczono w niej podstaw tego języka.

Budynek nie przetrwał niestety w całości do naszych czasów. Najpierw podczas pożaru miasta w 1899 roku spłonęły jego górne kondygnacje, a dzieła zniszczenia dopełniły działania wojenne w 1945 roku.

Z oryginalnej gotyckiej budowli przetrwały zaledwie mury. Budynek odbudowano w latach 2011-2014. Mimo nowoczesnej przebudowy zachowano oryginalny styl, co czyni Szkołę Łacińską jednym z ciekawszych przykładów rewitalizacji w Polsce.

W środku mieści się Centrum Kultury i Edukacji Szkoła Łacińska.

Bulwar nad Nogatem oraz rejs po rzece

Obowiązkowym punktem podczas wizyty w Malborku jest spacer bulwarem nad Nogatem, wzdłuż którego ciągnie się linia XIV-wiecznych murów miejskich.

Turyści posiadający więcej czasu mogą również udać się na krótki rejs turystyczny.

Budynek poczty

Wiele z miast leżących w dawnym zaborze pruskim posiada neogotycki gmach pocztowy. Podobnie jest w Malborku, gdzie zabytkowy zespól budynków poczty znajdziemy przy ul. Poczty Gdańskiej i ul. 17 Marca (adres: ul. 17 Marca 34).

Ceglany kompleks powstał w latach 1891-1893. Budowla została doszczętnie zniszczona w trakcie II wojny światowej, ale po zakończeniu wojny udało się ją pieczołowicie odbudować.

Muzeum Miasta Malborka

Kilka kroków od Starego Miasta, w willi z końca XIX wieku, otworzono całkiem niedawno Muzeum Miasta Malborka (adres: Kościuszki 54). Celem placówki jest gromadzenie pamiątek, materiałów oraz dokumentów związanych z historią miasta.

Na parterze budynku działa Centrum Informacji Turystycznej.

Koszary przy ulicy 17 Marca

Kompleks nazywany Czerwonymi Koszarami przetrwał II wojnę światową w stanie nienaruszonym. Fundusze na wzniesienie charakterystycznych neogotyckich budowli pochodziły z francuskiej kontrybucji, którą nałożono po zakończeniu wojny francusko-pruskiej. Budynki koszarów przeznaczone były dla 152 Regimentu Piechoty Armii Cesarstwa Niemieckiego.

Budynki wyróżniają się kilkoma szczegółami architektonicznymi, w tym: historycznymi herbami czy dachówkami typu niemieckiego.

Przed budynkiem kasyna stoi ciężka haubica produkcji włoskiej z okresu II wojny światowej, którą wykorzystywano w trakcie walk o Malbork.

Dworzec kolejowy

Turyści przybywający koleją od razu trafią na jedną z większych atrakcji Malborka. Tutejszy dworzec PKP powstał w 1890 roku w stylu neogotyckim i jest wizytówką miasta. Odnowione wnętrza głównej hali budynku ozdabiają stare herby oraz polichromie. W środku warto zwrócić uwagę na drewniany strop.

Obok dworca wzniesiono: zabytkowy szalet ze ścianą poddasza o konstrukcji ryglowej oraz budynek ekspedycji ze ścianą o konstrukcji szachulcowej.

Kościół p.w. Matki Bożej Nieustającej Pomocy

Pochodząca z początku XVIII wieku świątynia leży kawałek na południe od Starego Miasta. Budowlę wyróżnia jedna ze ścian, wzniesiona w konstrukcji szkieletowej (popularny mur pruski). Dawniej w tym samym miejscu istniał kościół św. Jerzego, którego historia sięga pierwszych lat XV wieku.

Inny budynek wzniesiony z wykorzystaniem muru pruskiego znajdziemy przy ulicy Stefana Żeromskiego pod numerem 43.

Dawny Szpital Jerozolimski

Około cztery kilometry na południe od Bramy Mariackiej stoi odbudowany Szpital Jerozolimski, w którym funkcjonuje Malborskie Centrum Kultury i Edukacji.

Kompleks szpitalny powstał prawdopodobnie w XVI wieku i pełnił funkcję przytułku dla obłożnie chorych i najstarszych mieszkańców. Tak odległa lokalizacja od bram miasta nie była przypadkowa - dawniej w szpitalach regularnie wybuchały epidemie, dlatego bezpieczniej było, gdy znajdowały się one poza murami miejskimi, a nawet z dala od granic miast.

Budynek nie przetrwał do naszych czasów w stanie oryginalnym, ale w latach 2006-2011 został pieczołowicie odbudowany. W części pomieszczeń organizowane są wystawy lokalnych artystów.

Bibliografia:

• Mieczysław Haftka, Mariusz Mierzwiński, Malbork. Zamek krzyżacki