Jezioro Ochrydzkie - atrakcje i zwiedzanie perły Macedonii. Co warto zobaczyć?

Wprawdzie Macedonia nie posiada dostępu do morza, ale na polu turystyki świetnie rekompensuje to sobie pięknym Jeziorem Ochrydzkim. Warto przyjechać tu choćby na kilka dni: zamyślić się w cieniu wiekowych cerkwi, przejrzeć w krystalicznie czystej wodzie czy wybrać na spacer w dzikie góry.

Do wyprawy nad Jezioro Ochrydzkie może zachęcić nas fakt, że jego kulturowe i przyrodnicze walory zostały docenione przez organizację UNESCO, która wpisała "macedońskie morze" na listę światowego dziedzictwa.

Jezioro Ochrydzkie - najważniejsze informacje

Jezioro Ochrydzkie (Охридско Езеро) leży na granicy macedońsko-albańskiej. Trzy czwarte linii brzegowej znajduje się po stronie Macedonii i tam też znacznie lepiej rozwinęła się infrastruktura turystyczna. Powierzchnia jeziora to 358 kilometrów kwadratowych, a głębokość maksymalna to 289 metrów. Trzy największe miasta leżące nad jego brzegami to macedońskie: Ochryda i Struga oraz albański Pogradec. Najbardziej zurbanizowana jest część północna i północno-wschodnia, wrażenie najdzikszej sprawia część wschodnia.

Jezioro ma owalny kształt, lustro wody leży na ponad 700 metrach n.p.m. Otaczające je pasma górskie sięgają niekiedy ponad 2000 metrów (Magaro, najwyższy szczyt Galiczica liczy sobie 2255 m n.p.m.). Po drugiej stronie Parku Narodowego Galiczica znajduje się drugie, nieco mniejsze, jezioro o nazwie Prespa. Oba te zbiorniki wodne są szczególnie cenne - stanowią obszar bytowania wielu gatunków zwierząt i roślin. Część z nich to endemity (występują tylko na tym obszarze) jak chociażby tzw. "pstrąg ochrydzki" czyli salmo letnica. Ryba ta, uważana za przysmak, znajduje się obecnie pod ochroną.

Nad brzegi jeziora przybywa co roku wielu zagranicznych turystów. Często pojawiają się tu Macedończycy, czasem także Grecy, dla których Ochryda to szansa na tańszy wypoczynek i dobrą zabawę. Strona albańska posiada gorzej zorganizowaną infrastrukturę turystyczną (np. prawie cała zachodnia linia brzegowa to pojedyncze hotele i asfaltowa droga) wyjątkiem jest rozwijające się miasteczko Pogradec.

Atrakcje Jeziora Ochrydzkiego

Ochryda

Najważniejszym i największym miastem nad jeziorem Ochrydzkim jest Ochryda (Охрид). To ważny ośrodek turystyczny dla całego kraju. Zachowało się tu wiele zabytków, z których część pamięta jeszcze czasy starożytne. Latem organizuje się znane festiwali i imprezy kulturalne. Zamieszkuje ją nieco ponad 40 tysięcy ludzi, głównie Macedończyków. Dwie popularne atrakcje Ochrydy - Twierdzę Samuela oraz amfiteatr - opisaliśmy nieco szerzej w kolejnych punktach

Wielu turystów Ochryda przyciąga jednak swoimi wspaniałymi cerkwiami. Naliczyć ich tu można kilkanaście, a do najczęściej odwiedzanych przez turystów należą:

• cerkiew św. Zofii (Црква Света Софија, Tsar Samoil 88),
• cerkiew Matki Bożej Peribleptos (Света Богородица Перивлепта),
• cerkiew św. Pantelejmona (Свети Пантелејмон, Kuzman Kapidan).

Do najczęściej fotografowanych przez turystów należy natomiast położona na wysuniętej nad wody jeziora skale cerkiew św. Jana Teologa w Kaneo (Црква "Св. Јован Канео, Kaneo Plaosnik Pateka), na wzgórzu Plaošnik (Plaosznik).

Twierdza Samuela (Самуилова тврдина)

Do najważniejszych atrakcji Jeziora Ochrydzkiego zalicza się potężna średniowieczna twierdza, która na przełomie X i XI wieku pełniła rolę stolicy państwa Bułgarskiego. Co ciekawe, powstała ona w miejscu, gdzie dawniej fort wzniósł sam Filip II Macedoński (ojciec Aleksandra Wielkiego).

Amfiteatr w Ochrydzie

Starożytny Teatr w Ochrydzie (Антички Театар Охрид) jest jedynym greckim teatrem w Macedonii. Pochodzi z 200 roku p.n.e. i leży on u zbocza wzgórza, na którym stoi twierdza cara Samuela.

Klasztor św. Nauma Ochrydzkiego

Wielu turystów odwiedzających Jezioro Ochrydzkie decyduje się także na podróż łodzią. Do najpopularniejszych kierunków należy bez wątpienia rejs Ochryda - Święty Naum, który pozwala na dotarcie do zabytkowego klasztoru i cerkwi założonych nad grobem św. Nauma - jednego z uczniów św. Cyryla i Metodego.

Cerkwie

Lwia część turystów szukających atrakcji Jeziora Ochrydzkiego natrafia wyłącznie na wzmiankę o klasztorze św. Nauma lub ewentualnie cerkwiach Ochrydy. Nie każdy zdaje sobie jednak sprawę, że zabytkowe (i nie tylko) cerkwie występują tu w dużym natężeniu i stanowią stały element krajobrazu w macedońskiej części akwenu.

Ochryda była niegdyś prężnym ośrodkiem miejskim, stolicą państwa i ważnym miejscem dla chrześcijańskiego świata, nie ma się więc co dziwić, że tu i ówdzie natkniemy się na niewielkie cerkiewki czy okazałe monastery. Nie wszystkie tego typu budowle są stare (choć większość na takie wygląda) - część postawiono w XX wieku. Do najciekawszych należą:

• Cerkiew św. Stefana (Szczepana) w okolicy wsi Szipokno (Шипокно) (Манастир Свети Стефан) - niewielka kaplica wykuta w skale.
• Cerkiew św. Jerzego w Strudze (Црква Свети Ѓорги Струга) - najstarsza w mieście średniowieczna cerkiew.
• Skalna cerkiew św. Michała Archanioła w Radozdzie (Sv. Arhangel Mihail).
• Ruiny starożytnego kościoła w Lin (Albania) pochodzące z VI wieku z zachowanymi mozaikami.

Stanowisko archeologiczne Bitola

Okolice jeziora Ochrydzkiego były zamieszkane już od czasów najdawniejszych. Nic więc dziwnego, że możemy natknąć się tu na pozostałości po starożytnych cywilizacjach czy średniowiecznych władcach. Najważniejsze stanowisko archeologiczne znajdziemy w Bitoli - na terenie leżącego kilkadziesiąt kilometrów od jeziora miasta znajdują się ruiny greckiej (a następnie) rzymskiej osady Heraclea Lyncestis (Хераклеа Линкестис). Przetrwały fragmenty zabudowań, teatru, dwóch bazylik, zachowały się też zabytkowe mozaiki. Wstęp na teren wykopalisk jest płatny, ale miłośnicy historii i archeologii z pewnością nie będą zawiedzeni.

Zatoka Kości

Zatoka Kości to jedno z najciekawszych muzeów w okolicy. Leży pomiędzy Ochrydą a Trpejcą w miejscowości Gradiste i jest rekonstrukcją starożytnej osady powstałej na wbitych w wodę palach. Jej nazwa pochodzi od licznych kościanych znalezisk archeologicznych odkrytych w wodach jeziora.

Muzea

Niestety nie znajdziemy tu placówek z imponującymi zbiorami. Możemy się spodziewać raczej niewielkich galerii i małych muzeów historycznych. Odwiedzić możemy:

• Dom Robevci Ochryda (Kosta Abrash) - Bardzo ciekawy przykład macedońskiej architektury z XIX wieku. Dziś mieści się tu niewielkie muzeum historyczno-etnograficzne, obok zaś działa niewielkie lapidarium.
• Muzeum Historyczne w Pogradcu (88 Bulevardi Reshit Collaku) - Typowa dla tego obszaru mała placówka prezentująca historię i spuściznę etnograficzną regionu.

Góry Galiczica - trekking oraz aktywne spędzanie czasu

Wizyta nad jeziorem (zwłaszcza tuż po zakończeniu sezonu) może być świetną okazją do spaceru po jednym z łatwo dostępnych, ale jeszcze nie zadeptanych pasm górskich. Część szlaków posiada już oznaczenia, ale nadal znajdziemy szczyty i trasy wyglądające na zupełnie dzikie. Spacer po Galiczicy może dostarczyć niezapomnianych wrażeń i pozwolić nieco odetchnąć od zatłoczonej Ochrydy.

Osobną sprawą jest temat występujących tu węży i żmij. Ostrzega przed nimi większość przewodników turystycznych - rzeczywiście w okolicach Ochrydy żyje kilka gatunków tych zwierząt (zwłaszcza nad jeziorem Prespa na Gołem Grad zwanym też Wyspą Węży), ale tylko nieliczne są jadowite. Warto zachować ostrożność, założyć wyższe obuwie i patrzeć pod nogi, ale nie należy z tego powodu rezygnować z wycieczki w góry.

Napotkanych zwierząt pod żadnym pozorem nie należy straszyć, płoszyć czy próbować zadeptać. W razie ugryzienia nie wolno nacinać rany ani próbować wysysać jadu. Najlepiej jak najszybciej zapewnić ukąszonemu pomoc lekarską.

Atrakcje gór Jeziora Ochrydzkiego:

• Droga z Ochrydy przez Wełestowo (Велестово) w góry Galiczica - tu znajdują się jedne z najlepszych punktów widokowych dla tych, którzy nie lubią tłumów turystów, a nad miejski gwar przekładają spotkania z dziką przyrodą. Mniej więcej od miejscowości Racha (Рача) poruszamy się bitą drogą, na której ruch jest wprawdzie mniejszy, ale może się zdarzyć że minie nas jakiś macedoński samochód, lepiej więc uważać podczas spaceru. Widoki na jezioro i miasto otwierają się przed nami co kilkaset metrów i towarzyszyć nam będą aż do osiągnięcia strefy pasma górskiego.

• Magaro - Wycieczka na ten najwyższy szczyt Galiczicy daje możliwość zobaczenia obu jezior (Ochrydzkie i Prespa) jednocześnie. Sama góra jest jednak nieco trudniejsza do zdobycia. Turyści zmotoryzowani podjeżdżają do punktu, w którym można zostawić samochód i stamtąd ruszają w stronę szczytu (40°57'14.5"N 20°49'44.0"E). Trzeba jednak pamiętać, że różnica wysokości wynosi ponad 600 metrów.

Punkty widokowe Jeziora Ochrydzkiego

Nad jeziorem raczej nie znajdziemy typowych dla Europy Zachodniej wież widokowych. Cerkiewne dzwonnice czy minarety meczetów są nadal używane i raczej nikt nie myśli o udostępnianiu ich turystom.

Wieża Zegarowa w Bitoli pełni swoją pierwotną funkcję i nie można na nią wchodzić. Nie ma co jednak załamywać rąk - nad Ochrydą górują szczyty opisywanych przez nas gór Galicy, z których rozciągają się najpiękniejsze widoki na jezioro. Do tego nie trzeba za nie płacić, a panorama nie jest ograniczona siatką czy szybą. Co więcej - część punktów widokowych znajduje się w niższych partiach gór i nikt nie powinien mieć problemów z dostaniem się do nich. Do tych najpopularniejszych należą:

• Okolice cerkwi św. Jana Teologa w Kaneo (Црква "Св. Јован Канео") - to najpopularniejszy z punktów widokowych na jezioro. Turyści upodobali sobie zwłaszcza wzniesienie znajdujące się nieco za cerkiewką.

• Twierdza cara Samuela Ochryda (Самуилова тврдина) - płatny wstęp umożliwi nam wspięcie się na mury i piękny widok na miasto oraz jezioro.

• Wzgórze zamkowe w Pogradcu część albańska (Rrenojat e Kalase se Pogradecit) - miejsce gdzie dawniej wznosił się średniowieczny zamek jest chyba najlepszym punktem widokowym na albańską część jeziora.

Jak poruszać się po Jeziorze Ochrydzkim?

Nie powinniśmy mieć większego problemu z poruszaniem się wzdłuż linii brzegowej Jeziora Ochrydzkiego. Miasta takie jak Struga czy Ochryda posiadają sporo połączeń z niewielkimi wioskami położonymi w okolicach. Bez większych problemów powinniśmy dostać się więc do Trpejcy czy Świętego Nauma. Możemy również pomyśleć o zwiedzaniu innych miast Macedonii (np. Bitoli) choć trzeba pamiętać, że tamtejsze drogi nie należą do najlepszych. Przykładowo na pokonanie trasy z Ochrydy do Skopje autobusy potrzebują ponad trzy godziny.

Najlepsza baza na nocleg nad Jeziorem Ochrydzkim

Nie da się ukryć, że ze względów logistycznych najlepiej wybrać noclegi w Ochrydzie. Duża konkurencja i spora liczba hoteli sprawia, że paradoksalnie łatwiej znaleźć tu wolne łóżko. Co więcej, to właśnie tutaj znajdują się najciekawsze zabytki, a miasto posiada najdogodniejsze połączenia z innymi ciekawymi miejscami. Ceny, mimo popularności tego obszaru, są umiarkowane..

Wielu Macedończyków wynajmuje tu swoje pokoje o standardzie nie odstającym zbytnio od polskiego. Jeśli zdecydujemy się na takie rozwiązanie pamiętajmy o tym, że Ochryd to prawdziwa plątanina nieoznaczonych uliczek. Lepiej zawczasu ustalić z gospodarzem gdzie znajduje się wejście do domu. Niestety wielu Macedończyków nie mówi dobrze po angielsku. Wprawdzie język macedoński i polski mają trochę podobnych słów, ale dogadanie się może sprawiać problemy.

Kolejną istotną sprawą jest położenie miasta - niektóre z dzielnic leżą znacznie wyżej niż te w najbliższej okolicy jeziora. Warto więc wziąć pod uwagę różnicę wysokości jaką będziemy musieli codziennie pokonywać.

Jeśli chcemy uniknąć tłumów (zwłaszcza w sezonie) możemy zdecydować się na wynajęcie pokoju w Strudze lub w jednej z ochrydzkich wiosek, może się jednak zdarzyć tak, że zapłacimy za to nieco więcej (choć nie jest to regułą).

Wbrew pozorom nocleg po albańskiej stronie jeziora wcale nie musi być tańszy. Hotele w Pogradcu mocno śrubują ceny tak więc znalezienie czegoś tańszego od Ochrydy może okazać się trudne (ale nie niemożliwe). Znacznie mniej tu zabytków, jeśli jednak szukamy dzikości i nieodkrytych miejsc to wybór hotelu w Albanii (Pogradec lub wioski nad jeziorem Prespa) może okazać się strzałem w dziesiątkę.

Ile czasu spędzić nad Jeziorem Ochrydzkim i jak zaplanować wizytę?

Trudno jednoznacznie odpowiedzieć na to pytanie - wiele zależy od tego czym przybyliśmy nad zbiornik wodny, czy bardziej interesują nas zabytki architektury czy dzika przyroda, jaką mamy kondycję i ile pieniędzy planujemy wydać. Osoby zmotoryzowane bez problemu mogą objechać cały zbiornik wodny w przeciągu 2-3 dni (część macedońską i albańską łącznie ze zwiedzaniem najciekawszych miasteczek). Nawet jeśli nie posiadamy samochodu to choćbyśmy mieli spędzić tydzień w samym tylko Ochrydzie (przy korzystaniu z komunikacji publicznej), nie będziemy się nudzić. Przykładowe pomysły na wycieczki:

• Całodzienne zwiedzanie Ochrydy (amfiteatr, zabytkowe cerkwie, forteca Cara Samuela, meczet Hadżi Turgut) i spacer promenadą nad jeziorem.
• Wyprawa wzdłuż brzegu jeziora: zrekonstruowana osada Bay of Bones, klasztor św. Nauma i rejs rzeką Czarny Drin. Istnieje możliwość nurkowania w wodach jeziora pod okiem instruktora.
• Wycieczka do ruin starożytnego miasta Heraclea Lyncestis (teren współczesnej Bitoli) osoby zmotoryzowane mogą połączyć ten wyjazd z wypadem nad jezioro Prespa.
• Całodniowa wyprawa w góry Galiczica. Przy dobrym zaplanowaniu wycieczki i odpowiedniej kondycji (lub wynajęciu samochodu) istnieje możliwość zdobycia masywu najwyższego szczytu czyli Magaro (2255 m. npm), z którego widać oba jeziora.

Komunikacja nad Ochrydą wygląda dokładnie tak jak na całych Bałkanach. Poza liniami dalekobieżnymi większość połączeń obsługiwana jest przez niewielkie busiki. W razie problemów z transportem dobrą opcją nadal pozostaje podróż stopem - macedońscy kierowcy są niezwykle uczynni i często sami się zatrzymują widząc idącego poboczem turystę.

Jezioro Ochrydzkie - jak dostać się tam z Polski?

Najbliższe jeziora lotnisko (OHD) nie posiada żadnych bezpośrednich lotów do Polski. Możemy jednak dostać się do stolicy kraju Skopje bezpośrednio (LOTem) lub z przesiadką (tanie linie lotnicze). Stamtąd do Ochrydy przedostaniemy się jednym z licznych autobusów. Czas przejazdu to około 3 godziny.

Blisko znajduje się port lotniczy w Salonikach, ale połączenia pomiędzy Grecją a Macedonią to prawdziwa loteria (ze względu na różnego rodzaju spory między rządami tych państw kursy pociągów i autobusów mogą zniknąć z rozkładu).

Jak zwiedzać Jezioro Ochrydzkie?

Jeżeli nad jezioro przyjeżdżamy w sezonie nie powinniśmy się zbytnio martwić o możliwości dojazdu w wybrane miejsca. Połączenia do miejscowości z zabytkami są dość częste i raczej nie będziemy mieć problemu z dotarciem tam gdzie chcemy. Zdarzy się pewnie tak, że będziemy musieli poruszać się piechotą. W takim przypadku zachowajmy szczególną ostrożność - drogi mają tu raczej wąskie pobocza, a bałkańscy kierowcy uwielbiają szarżować. Podobnie może być w przypadku niewielkich górskich dróg. Choć mogą one wyglądać na nieprzejezdne nie zdziwmy się kiedy przemknie obok nas samochód lub rozpędzony motocykl.

Pamiętajmy jednak, że znajomość języka angielskiego - zwłaszcza wśród ludzi starszych - nie jest często spotykana. Wprawdzie język macedoński zawiera pewne słowa podobne do polskiego, ale znacznie przydatniejszy może być język rosyjski. Z pewnością niektórzy z mieszkańców Ochrydy znają podstawy języka greckiego jednak ze względu na tarcia polityczne lepiej nie zaczynać rozmowy po grecku. Jeśli znamy język Homera możemy spróbować użyć go po albańskiej stronie jeziora.

Kiedy najlepiej odwiedzić Jezioro Ochrydzkie?

Wszystko zależy od tego co chcemy robić podczas naszego pobytu. Jeśli nie wyobrażamy sobie wyjazdu bez kąpieli to najlepiej pojechać do Macedonii czy Albanii w lipcu lub sierpniu. Ciepłota wody w jeziorze jest zbliżona do tej w Bałtyku - podczas lata o średnich temperaturach osiąga maksymalnie 22 stopnie. Trzeba jednak pamiętać, że ten sam termin z pewnością wybiorą setki innych turystów. W bardziej popularnych destynacjach zrobi się zwyczajnie tłoczono. Pod koniec września jezioro staje się znacznie zimniejsze (ok. 15 stopni) i kąpiel w nim może niemile zaskoczyć. Oczywiście jeśli lato będzie znacznie gorętsza niż zazwyczaj to i temperatura wody powinna być we wrześniu znacznie wyższa.

Jeśli jednak bardziej niż pływanie interesują nas piesze wycieczki to idealnym okresem może okazać się koniec września lub początek czerwca. Trzeba jednak pamiętać, że noce i poranki mogą być wtedy chłodne. Wyjazd nad jezioro zimą może być interesującą alternatywą, jeśli rzecz jasna będziemy mieli szczęście i trafimy na śnieg. W przeciwnym razie może się okazać, że przez cały czas będziemy moknąć w deszczu (choć temperatury i tak będą wyższe niż w Polsce). Na zimowy wyjazd własnym autem powinni decydować się tylko doświadczeni kierowcy (zwłaszcza jeśli myślimy o niektórych trasach w górach). Najprawdopodobniej jednak w miastach czy na szlakach spotkamy jedynie nielicznych turystów i będziemy mieli możliwość uniknąć wakacyjnego zgiełku.

Kuchnia, restauracje i jedzenie na mieście

Bałkany to prawdziwy raj dla lubiących dobrze zjeść. Podczas pobytu w Ochrydzie warto zajrzeć do piekarni, gdzie poza tradycyjnym tutejszym wypiekiem zwanym "gevrek" (rodzaj pochodzącego z Turcji bajgla posypane sezamem) często będziemy mogli kupić także typowy bałkański "burek" czyli placek nadziewany czym dusza zapragnie (są wersje słodkie z owocami, ale też z mięsem, serem lub ziemniakami). Inny wypiek znad Jeziora Ochrydzkiego to placek "gjomleze". Macedończycy do tego rodzaju potraw spożywają "ajran" czyli turecki napój z jogurtu i wody. Nie należy mylić go z "ajwarem" to jest bałkańską pastą z kabaczka lub bakłażanów, papryki i przypraw.

Nad jeziorem królują też zupy rybne (ribna ćorba) i inne potrawy z ryb. Kontrowersyjną kwestią jest pstrąg ochrydzki, który figuruje w menu wielu tutejszych restauracji choć w Macedonii istnieje zakaz jego połowu. Zakazu chwytania tych rzadkich ryb nie ma w Albanii. Wiele organizacji ekologicznych wskazuje, że taka praktyka może wkrótce doprowadzić do zniknięcia owych endemitów. Lepiej więc spróbować albańskich kiełbasek Kernacka.

Po obu stronach jeziora będziemy mieli okazję napić się dobrych win oraz albańskiej wódki raki.

Wegetarianie prawie w każdej restauracji znajdą sałatkę szopską składającą się z ogórków, pomidorów, papryki, cebuli i sera.

Plaże

Jeśli już dotrzemy nad jezioro to z pewnością będziemy chcieli się wykąpać. Plaże są tutaj dość wąskie, latem zatłoczone i raczej pozbawione nowoczesnej infrastruktury. Wody jeziora nie należą do najcieplejszych (w końcu to górzysty teren) największe szanse na zaznanie przyjemnej kąpieli będziemy mieli w lipcu lub sierpniu. Wiele plaż składa się ze średniej wielkości kamyków. Dodatkowo spora część wybrzeża w Ochrydzie to betonowa promenada - pierwszą plażę znajdziemy ok. 2 kilometry na południe od centrum miasta. Jeśli lubimy tego rodzaju rozrywki to warto zapoznać się z planem imprez na plaży - w miesiącach letnich są one organizowane dość często.

Mniej turystów niż w gwarnej Ochrydzie znajdzimey w Świętym Naumie, tu również znajdziemy strefę drobnych kamyczków przy wejściu do wody.

Na znacznie większej i piaszczystej plaży odpoczniemy w albańskim Pogradcu.

Historia - skad wzięła się nazwa Jeziora Ochrydzkiego?

Nazwa jeziora najprawdopodobniej pochodzi od nazwy miasta. Dawniej położne było ono na szczycie jednego wzgórz, a przez tutejszych Słowian określane jako "vo hrid" czyli na wzgórzu. Poprzednia grecka nazwa brzmiała Lychnis i oznaczała "miasto światła".

Osadnictwo nad jeziorem sięga czasów starożytnych. Czasy świetności przypadają na okres średniowiecza, a szczytowym punktem rozwoju było panowanie cara Samuela, który przeniósł tu swoją stolicę. W X wieku nad Jeziorem Ochrydzkim św. Klemens udoskonalił alfabet słowiański. Mimo upadku miasta i utraty jego znaczenia do XVIII wieku działało tu arcybiskupstwo Ochrydy obejmujące spore tereny zamieszkałe przez ludność prawosławną. Okres niepokojów i walk wyzwoleńczych w XIX wieku nie pozwolił miastu rozwinąć się dostatecznie dobrze. Tym samym okolice jeziora zachowały swoją pierwotną dzikość. Od 1945 roku ustaliła się granica pomiędzy Republiką Macedonii Północnej (wtedy w granicach Jugosławii), a Albanią. W 1980 roku macedońską część jeziora i najbliższe jego okolice wpisano na listę UNESCO (dwukrotnie rozszerzając następnie wpis). Jezioro Ochrydzkie figuruje jako obiekt o wartości kulturowej i przyrodniczej.