Frombork - atrakcje, zwiedzanie, zabytki. Co warto zobaczyć?

Frombork to niewielkie miasteczko na Warmii, często mylone z Malborkiem, które posiada tak wiele zabytków, że można by nimi obdzielić kilka podobnych miejscowości. Według nas to obowiązkowy punkt wycieczki podczas urlopu na wschodniej części naszego wybrzeża!

Jak zwiedzać Frombork?

Najważniejsze zabytki miasta znajdują się na widocznym już z daleka, zadrzewionym wzgórzu katedralnym. Miasteczko leży pomiędzy brzegiem Zalewu Wiślanego, a katedrą. Na spokojne zwiedzenie Fromborka, w zależności od wybranych atrakcji, powinniśmy zaplanować od 3 do nawet 5-6 godzin. Zdecydowanie najwięcej czasu należy przeznaczyć na zwiedzanie katedry, a na resztę miasta wystarczy nam godzina z hakiem.

Przystań promowa znajduje się około 700 metrów od katedry.

Frombork - co warto zobaczyć? Największe atrakcje i zabytki

Wzgórze Katedralne

Najważniejsze z zabytków Fromborka odnajdziemy na ufortyfikowanym wzgórzu katedralnym, które swoim wyglądem przypomina typową warownię. Na odwiedzających czekają różne oddzielnie biletowane atrakcje: katedra, muzeum w dawnym Pałacu Biskupim, zwiedzanie poddasza katedry, wieża Mikołaja Kopernika, punkt widokowy i planetarium w Wieży Radziejowskiego. Wstęp na dziedziniec katedralny jest jednak bezpłatny.

Bazylika archikatedralna Wniebowzięcia Najświętszej Maryi Panny i św. Andrzeja we Fromborku

Pierwszy stojący tu kościół był najprawdopodobniej drewniany. W 1329 roku biskup Henryk II Wogenap rozpoczął wznoszenie obecnej gotyckiej, murowanej świątyni. Mimo częstych najazdów (wojny z Krzyżakami i ze Szwecją) oraz pożarów zabytek przetrwał do naszych czasów w prawie niezmienionej formie. Jeden z nielicznych wyjątków to dobudowanie w 1735 roku barokowej kaplicy Zbawiciela (lub św. Teodora z Amasei i Wszystkich Świętych).

Pod względem architektonicznym fromborska katedra jest ciekawym przykładem trójnawowego kościoła halowego bez transeptu. Całość nakrywa sklepienie gwiaździste. Do wnętrza wiodły niegdyś kruchta zachodnia i zbudowana w XVI wieku kruchta południowa (dziś miejsce zakupu biletów).

Wnętrze świątyni skrywa kilka wspaniałych zabytków, takich jak Ołtarz Madonny Fromborskiej z XVI wieku, stalle (XVIII-wieczne oraz mniejsze gotyckie), a także wspaniałe organy.

Na terenie kościoła zachowało się ponad sto epitafiów i płyt nagrobnych. Najstarsze epitafium (częściowo zatarte) poświęcone jest biskupowi Henrykowi Flemingowi, który zmarł w 1300 roku. Warto zwrócić uwagę na dwie identyczne płyty z okresu baroku, przedstawiające kościotrupa z klepsydrą. Znajdują się one w nawie północnej (poświęcona kanonikowi Janowi Zachariaszowi Szolcowi) oraz w nawie południowej (dziekan Stanisław Bużeński).

Wielu turystów odwiedza Frombork, by zobaczyć domniemany grób Mikołaja Kopernika, który położony jest obok wejścia przez kruchtę południową. Spod przeszklonej części posadzki widać trumnę i współczesny portret Mikołaja Kopernika. Obok umieszczono wykonany z czarnego kamienia pomnik poświęcony astronomowi.

Dawny Pałac Biskupi

Średniowieczne dokumenty potwierdzają istnienie w tym miejscu szkoły katedralnej. Zniszczona podczas XV-wiecznych wojen została odbudowana jako dom biskupi. Po przeniesieniu tu stolicy diecezji warmińskiej budowla stała się oficjalną siedzibą hierarchów. Budynek był regularnie niszczony (np. w czasie wojen szwedzkich) i przebudowywany. W czasie II wojny światowej uległ poważnym uszkodzeniom. Odbudowę spalonych i pozbawionych dachu ruin rozpoczęto dopiero w latach 70.

Dziś mieści się tu Muzeum Mikołaja Kopernika - turyści obejrzeć mogą zbiory archeologiczne, kolekcję sztuki, starodruki oraz specjalną wystawę poświęconą Kopernikowi. Na najwyższym piętrze placówki mieszczą się wystawy czasowe. Aby dostać się do muzeum musimy, po przejściu przez Bramę Południową skręcić w prawo.

Planetarium

W przyziemiu tak zwanej Wieży Radziejowskiego (dawna dzwonnica) działa planetarium. Na specjalnej kopule o średnicy 8 m turyści mogą obejrzeć mapę nieba i edukacyjne filmy poświęcone astronomii.

Punkt widokowy na Wieży Radziejowskiego

Drugą atrakcją dawnej dzwonnicy jest taras widokowy utworzony na wysokości około 70 m n.p.m.. Powinien on zainteresować wszystkich turystów spragnionych widoków na miasto, wzgórze katedralne oraz Zalew Wiślany.

Wieża Kopernika

Kolejną biletową atrakcją jest Wieża Kopernika, która istotnie znajdowała się pod opieką słynnego astronoma (Kopernik zakupił ją niedługo po przybyciu do Fromborka, jednak nie była jego mieszkaniem). W XIX wieku była w tak złym stanie, że myślano nawet o jej rozbiórce, ale dzięki protestom duchownych udało się zabytek ocalić. Przez lata uważano, że to właśnie tutaj znajdowało się obserwatorium kopernikowskie. Mit utrwalił się między innymi przez obraz Jana Matejki "Kopernik czyli rozmowa z Bogiem", gdzie przedstawiono odkrywcę na nieistniejącej galerii wieży. Jak wykazały współczesne badania budowla była za mała, aby Kopernik mógł tu zgromadzić swoje przyrządy obserwacyjne. Nie posiadała również odpowiedniego miejsca, z którego można byłoby oglądać gwiazdy.

Chociaż słynny astronom nie prowadził z niej obserwacji nieba, miał w niej przebywać w momencie zagrożenia, kiedy jego dom usytuowany poza murami miasta mógł być narażony na atak. Dziś we wnętrzu budowli znajduje się wystawa prezentująca jak mogły wyglądać pomieszczenia mieszkalne w czasach Kopernika.

Fortyfikacje na Wzgórzu Katedralnym

Wycieczka na wzgórze katedralne to prawdziwa gratka dla miłośników średniowiecznych fortyfikacji. Pierwsze umocnienia zaczęto wznosić w XIV wieku. Do naszych czasów przetrwało osiem baszt. Do środka prowadzą dwie bramy, w tym najbardziej znana, monumentalna Brama Południowa.

Swój obecny wygląd otrzymała ona po gruntownym remoncie, jaki przeszła w XIX wieku. Niestety przy okazji rozebrano dawny budynek odwachu czyli wartowni oraz usunięto ruiny barbakanu. Co ciekawe podróżni, którzy wkraczali tędy na wzgórze mogli podziwiać freski przedstawiające świętych oraz herby biskupów. Niestety malowidła możemy sobie tylko wyobrazić (bądź obejrzeć na rycinie XIX-wiecznego konserwatora Ferdinanda Quasta), gdyż zostały zniszczone podczas przebudowy bramy.

Od zachodu prowadzi wejście przez wieżę bramną. Dawniej po stronie północnej istniała jeszcze trzecia brama, ale nie przetrwała do naszych czasów i na przestrzeni wieków została zamurowana.

Ciekawie prezentuje się dawna dzwonnica (nazywana też wieżą Radziejowskiego). Ze względu na swoje położenie pełniła ona ważną rolę w systemie obronnym warowni. Ten odcinek murów nie był wzmocniony od wewnątrz, jak również był dość dobrze dostępny od południa. Z tej właśnie przyczyny wzniesiono tu wysoką wieżę artyleryjską, przebudowaną następnie w XVII wieku. Po zniszczeniach z czasów II wojny światowej basztę odbudowano i zaadaptowano dla celów muzealnych. W przyziemiu umieszczono planetarium, w wieży zaś zawieszono wahadło Foucaulta.

Wieża Wodna (Wodociągowa) i Kanał Kopernika

Naprzeciwko wzgórza katedralnego znajduje się niezwykły zabytek dawnej techniki. Pomiędzy 1310 a 1472 rokiem, czyli jeszcze w czasach Zakonu Krzyżackiego, wybudowano kanał doprowadzający do miasta słodką wodę z rzeki Baudy. Oryginalnie liczył on prawie 6 km długości i łączył się w pobliskim porcie z wodami Zalewu Wiślanego.

Ten naturalny wodociąg omijał jednak znajdujące się na wzgórzu zabudowania Kapituły. W związku z tym w latach 1571-2 mistrz murarski Stanisław zbudował specjalną wieżę, w której rurmistrz Walenty Hendel (pradziad barokowego kompozytora Jerzego Fryderyka Haendela) zamontował niezwykle pomysłowy mechanizm. Wykorzystując nurt wody podnosił ją na wysokość około 25 m, skąd z pomocą drewnianych rur transportowana była dalej na wzgórze katedralne oraz do sąsiednich kanonii zewnętrznych, leżących już poza granicami katedralnej warowni.

Była to jedna z pierwszych tego rodzaju konstrukcji w Europie (najprawdopodobniej starszy był tylko wodociąg w Augsburgu). Urządzenie działało przez około 200 lat. Z czasem pamięć o twórcach zanikła i autorstwo skomplikowanego systemu wodociągowego zaczęto przypisywać Mikołajowi Kopernikowi.

Zaśmiecony kanał przestał spełniać swoją funkcję w drugiej połowie XVIII wieku. Pod koniec stulecia rury i mechanizm w wieży rozebrano, a z samego kanału przetrwał do dziś jedynie jego ostatni odcinek - od wieży Wodociągowej do ujścia (resztę zniszczono w latach 60.). Ostatnimi czasy udało się poddać go udanej rewitalizacji, dzięki której odzyskał dawny blask.

Punkt widokowy na Wieży Wodnej

Dziś na wieży mieści się biletowany punkt widokowy, a w jej wnętrzu niewielka wystawa.

Po dotarciu na szczyt czekać na nas będzie wspaniała panorama zarówno katedralnego wzgórza, jak i Mierzei i Zalewu Wiślanego. Jeśli nie macie problemu z wdrapywaniem się po schodach, to pod żadnym pozorem nie odpuście sobie odwiedzenia wieży!

Dawny Szpital św. Ducha (Muzeum Medycyny)

To często pomijane fromborskie muzeum jest zdecydowanie warte odwiedzin ze względu na nową ekspozycję oraz zachowane średniowieczne freski. Budowane w średniowieczu Szpitale św. Ducha były de facto czymś pomiędzy domem spokojnej starości, a hospicjum. Tutejsza budowla powstała pod koniec XV wieku, przebudowana została w XVIII wieku. Nawet jeśli nie planujecie wchodzić do środka, to warto zobaczyć sam niezwykle oryginalny gmach.

Wewnątrz zachowała się kaplica św. Anny z amboną i XV-wiecznymi malowidłami w absydzie przedstawiającymi Sąd Ostateczny wraz z licznymi motywami nawiązującymi do tematu śmierci. Nie mają one dużej wartości artystycznej, ale doskonale ukazują średniowieczny sposób widzenia świata. Pełne symboliki (m.in. przedstawienia siedmiu grzechów głównych) freski miały ukazywać pensjonariuszom potrzebę pokuty i nawrócenia.

Poniżej Chrystusa, pełniącego tu rolę sędziego, artysta ukazał Maryję i św. Jana, jeszcze niżej ludzi kuszonych przez diabły popełniających rozmaite grzechy oraz św. Michała Archanioła ważącego ludzkie dusze. Na samym dole znajduje się częściowo zatarta wizja piekła i dusz cierpiących w pysku potwora (Lucyfera?).

Nie wiadomo kto był autorem fresku, aczkolwiek niektórzy historycy sztuki wskazują na podobieństwo motywów roślinnych ze zdobieniami fromborskiej Biblii kanonika Salendorfa, wykonanymi przez Krzysztofa Blumenrotha. Niewielkie muzeum prezentuje eksponaty związane z rozwojem medycyny (preparaty z ludzkimi i zwierzęcymi organami, księgi, przyrządy lekarskie itp.).

Z zabytkiem sąsiaduje herbarium, czyli ogród z ziołami leczniczymi, który najlepiej prezentuje się w trakcie miesięcy letnich.

Kanonie zewnętrzne

Na południe i zachód od murów wzgórza katedralnego przez stulecia wznoszono domy kanoników (nazywane kanoniami), które przypominały formą niewielkie dworki. Jeszcze przed pierwszym rozbiorem istniało ich kilkanaście, lecz do naszych czasów przetrwały nieliczne z nich. W przeszłości otaczały je nieistniejące już dziś ogrody z fontannami oraz budynki gospodarcze.

Najbardziej znanym z domów fromborskich kanoników jest ten pod wezwaniem św. Stanisława Kostki. Stoi on na najwyższym wzniesieniu w mieście (o wysokości 25 m n.p.m.), kawałek na zachód od zespołu katedralnego. Przypuszczalnie to właśnie przy nim swoje obserwacje prowadził Kopernik, ale niestety nie udało się odnaleźć wzniesionego przez niego podestu (pavimentum).

Współcześnie kanonia ta nazywana jest Domem Kopernika i działa w niej restauracja. Dzisiejszy budynek nie jest jednak tym samym, w którym w latach 1514-43 miał przebywać słynny astronom. Wzniesiono go dopiero w 1565 roku, a później wielokrotnie przebudowywano. Z informacji umieszczonych na budynku można jednak dowiedzieć się, że w jego piwnicach odkryto ślady po fundamentach z wcześniejszego okresu.

Warto też zwrócić uwagę na odrestaurowane kanonie pw. św. Michała Archanioła (obok Domu Kopernika), oraz pw. św. Ignacego (przy południowo-wschodnim krańcu murów wzgórza katedralnego).

Kościół św. Mikołaja

Ta gotycka trójnawowa świątynia pełniła funkcję kościoła miejskiego (fary) prawdopodobnie od połowy XIV wieku (być może powstała w trakcie wznoszenia fromborskiej katedry). Wielokrotnie niszczona zachowała jednak elementy charakterystyczne dla stylu gotyckiego, choć do naszych czasów nie przetrwały ani masywna zachodnia wieża, ani oryginalne szczyty.

Podczas działań wojennych w 1945 roku budynek został poważnie uszkodzony, a przez kolejne lata pozostawał w stanie ruiny. Rozważano nawet rozbiórkę zabytku, ale ostatecznie zdecydowano się na jego obudowę i zaadaptowanie na kotłownię. Budynek nie jest udostępniony do zwiedzania. Przy budynku stoi drewniana dzwonnica.

Stary Rynek

Niewiele przetrwało z historycznej zabudowy rynku. Jego dawny wygląd przybliżają nam jedynie stare zdjęcia będące częścią wystawy poświęconej architekturze przedwojennego Fromborka, którą zainstalowano w północnej części placu.

Warto tu jednak podejść żeby zobaczyć pomnik siedzącego Mikołaja Kopernika oraz fontannę z kompozycją nawiązująca do dziedzictwa słynnego astronoma. Na posadzce wykonano łukowaty wzór przypominający orbity, a rozstawione wokół ławki symbolizują planety.

Fontanna tryska wodą i jest podobno podświetlana po zmroku, ale nie mieliśmy dotychczas szansy tego zobaczyć.

Baszta Żeglarska

Kilka kroków od Wieży Wodnej, przy zbiegu ulic Basztowej i Rybackiej, stoi inny ceglany budynek wyglądający na zabytek. Budowla ta pochodzi jednak z czasów współczesnych - wzniesiono ją w drugiej połowie poprzedniego stulecia, ale wykorzystano przy tym widoczne w dolnej części fundamenty średniowiecznej baszty, stanowiące jedyny ślad po fortyfikacjach obronnych otaczających dawniej miasto.

Przypomnijmy, że miasto oraz wzgórze katedralne funkcjonowały niezależnie i posiadały własne systemy umocnień obronnych.

Kościół św. Wojciecha

Wzniesiona w latach 1857-61 neogotycka świątynia służyła przed wojną tutejszej gminie ewangelickiej. Jej projektantem był pochodzący z Berlina architekt królewski Friedrich August Stüler, uczeń Karla Friedricha Schinkla, którego wpływy widoczne są w architekturze budowli.

Historia ewangelickiej parafii we Fromborku sięga 25 lipca 1830 roku. Początkowo jej członkowie modlili się w jednej z sal ratusza, następnie w szkole. Chociaż już w 1838 roku rozpoczęli oficjalne starania o budowę bardziej godnego miejsca modlitwy, to na realizacje swoich postulatów musieli poczekać ponad 25 lat.

W 1854 roku Prusy Wschodnie wizytował król Fryderyk Wilhelm IV, który miał osobiście wskazać miejsce pod budowę (u stóp wzgórza katedralnego) oraz zlecić przygotowanie projektu swojemu nadwornemu architektowi. Władca wsparł też budowę finansowo.

Po wojnie świątynia przekazana została wspólnocie katolickiej.

Inne

Na terenie wzgórza katedralnego przetrwało jeszcze kilka zabytkowych budynków (Kapitularz, Nowy Wikariat czy Dom Kustosza) nie są one jednak udostępnione do zwiedzania. Podobnie rzecz się ma z zabudowaniami dawnych kanonii.

W okolicy

Park Astronomiczny Muzeum Mikołaja Kopernika

Park Astronomiczny Muzeum Mikołaja Kopernika powstał na najwyższym okolicznym wzniesieniu (nazywanym Górą Żurawią, wysokość 47 m n.p.m.), oddalonym o około 2 km od Wzgórza Katedralnego.

Kompleks składa się z kilku pawilonów, w których prezentowane są instrumenty wykorzystywane do obserwacji nieba oraz zrekonstruowane obiekty z czasów Mikołaja Kopernika.

Park astronomiczny zwiedzamy w trakcie wycieczki z przewodnikiem. Godziny rozpoczęcia można sprawdzić tutaj.

Skansen Zabytkowych Maszyn i Urządzeń Rolniczych

Kawałek za Parkiem Astronomicznym czeka na nas nietypowa atrakcja - urokliwy skansen Zabytkowych Maszyn i Urządzeń Rolniczych. Mieszkańcy dwóch niewielkich wsi, Ronin oraz Nowiny, zgromadzili w nim najróżniejsze maszyny rolnicze oraz narzędzia, ratując je przed utraceniem i zapomnieniem.

Kolekcja stopniowo się powiększa i będąc w okolicy warto znaleźć chwilę, żeby tu zajechać.

Frombork - dojazd i informacje praktyczne

• Miasto posiada połączenia autobusowe z Elblągiem i Braniewem. Nieliczne busy dojeżdżają do Gdańska. W sezonie letnim można odbyć wycieczkę promem z pobliskiej Krynicy Morskiej. Statki wypływają rano, a wracają późnym popołudniem - jest to więc świetna okazja na zwiedzenie miasta w ciągu jednodniowego wypadu. Istnieje kilka firm wykonujących takie rejsy (ceny kształtują się w okolicach ok. 70 zł za rejs w dwie strony). Przykładowe firmy oferujące takie usługi to np. Żegluga Gdańska (sprawdź więcej) lub Tramwaj Wodny (sprawdź więcej).

• Niestety jak do tej pory we Fromborku nie wprowadzono tańszych biletów zbiorczych do wszystkich zabytków. Jeśli więc chcemy zwiedzić wszystkie atrakcje zapłacimy dość dużo. Warto więc dobrze przemyśleć plan wycieczki (Ci, których interesuje historia mogą np. nie być zainteresowani pokazem w planetarium).

Frombork - historia

Może to wydawać się nieco zaskakujące, ale pierwsza wzmianka o osadzie pochodzi dopiero z 1278 roku (zapisana w "Codex diplomaticus Warmiensis"). Przeprowadzone po wojnie wykopaliska nie wykazały istnienia znacznie starszego osadnictwa. Być może wiązało się to z bliskością dużego grodu w Bogdanach, który miał więcej do zaoferowania dla ewentualnych osadników. Przez długi czas Bogdany uważano za przykład osadnictwa pruskiego, ale badania archeologiczne sprzed kilku lat wskazują, że ten zespół osadniczy może być jeszcze starszy.

Zniszczenie sąsiedniego Braniewa podczas powstań Prusów sprawiło, że biskup Henryk Fleming zbudował we Fromborku pierwszą katedrę. Doprowadziło to do szybkiego rozwoju miasta - w 1310 roku przyznano Fromborkowi prawa miejskie, a w 1329 roku rozpoczęto wznoszenie nowej gotyckiej świątyni (ukończona w 1388 roku). De facto ufortyfikowane wzgórze katedralne oraz pobliskie miasteczko rozwijały się niezależnie, choć już w XIV wieku kapituła wykupiła fromborskie wójtostwo, przejmując część dochodów oraz zyskując wpływ na decyzje rady miejskiej. Mimo to administracyjne połączenie wzgórza katedralnego z miastem nastąpiło dopiero w 1926 roku.

Frombork był często palony i niszczony podczas wojen polsko-krzyżackich (zarówno przez jedną i drugą stronę konfliktu). Walki toczyły się tu również podczas tzw. wojny kleszej prowadzonej przez Polskę przeciw biskupowi warmińskiemu Tungenowi. Jednak już od roku 1466 Frombork znajdował się w granicach Królestwa Polskiego i pozostawał w nich aż do pierwszego rozbioru. W XVI wieku działał tu i pracował Mikołaj Kopernik. Złote lata miasta zostały przerwane przez najazd wojsk szwedzkich w roku 1626. Zrabowano i zniszczono praktycznie całe wyposażenie katedry - wywieziono księgozbiór, skuto rzeźby, epitafia, ukradziono organy, a część dzwonów przetopiono. W 1705 roku miasto zostało zniszczone przez pożar. Rządy pruskie dodatkowo pogorszyły niewesołą sytuację miasteczka. Chociaż przeniesiono tu siedzibę biskupa warmińskiego to jednak Kościół utracił większość wpływów w regionie.

Sytuacja zmieniła się dopiero na przełomie XIX/XX wieku za sprawą pierwszych turystów, którzy przybywali tu obejrzeć miejsca związane z Mikołajem Kopernikiem. Niewielkie ożywienie gospodarcze z lat 30. przerwała klęska III Rzeszy. Tuż przed zdobyciem miasta przez Armię Czerwoną tysiące Niemców próbowało ucieczki po zamarzniętych wodach Zalewu Wiślanego. Wielu utonęło, zmarło lub zginęło od kul radzieckich samolotów. Po ciężkich walkach Frombork, wraz ze zdewastowaną katedrą, został zdobyty 9 lutego 1945 roku. Po zakończeniu wojny opuszczony i zrujnowany Frombork (zniszczenia sięgały nawet 80% przedwojennej zabudowy) utracił prawa miejskie.

Od lat 60. rozpoczęto zakrojoną na szeroką skalę obudowę i restaurację tutejszych zabytków, przygotowując się do pięćsetnej rocznicy urodzin Mikołaja Kopernika ("Operacja 1001 Frombork"). Te wydarzenia stały się kanwą przygodowej powieści Zbigniewa Nienackiego pt. "Pan Samochodzik i zagadki Fromborka".

Współczesny Frombork jest niewielkim i cichym miasteczkiem, czerpiącym główne dochody z turystyki. Pewną szansę na rozwój daje uznanie Fromborka za miejscowość uzdrowiskową (tutejsze wody okazały za odpowiednie do zabiegów leczniczych).

Frombork - kilka słów o pochodzeniu nazwy

Nazwa miasta związana jest najprawdopodobniej z obecnym tu od średniowiecza kultem maryjnym. W dokumentach lokacyjnych Frombork nazywano Castrum Dominae Nostrae czyli Gród Naszej Pani, a osadnicy przezwali go Frauenburg. Lokalne legendy wiążą nazwę z działalnością pogańskiej władczyni, która miała po nawróceniu się przekazać miasto biskupowi warmińskiemu. Inna, średniowieczna nazwa Fromborka to Civitas Warmiensis (czyli miasto warmińskie).