Cytadela w Victorii (Gozo): zwiedzanie historycznej twierdzy

Cytadela (malt. Iċ-Ċittadella, nazywana też Gran Castello) w mieście Victoria to silnie ufortyfikowana twierdza, wzniesiona w samym sercu maltańskiej wyspy Gozo.

W przeszłości jej głównym zadaniem była obrona mieszkańców przed najeźdźcami, a dziś pełni ona funkcję miasta-muzeum i zalicza się do największych atrakcji turystycznych Gozo.

Cytadela w Victorii bywa porównywana do Mdiny, ufortyfikowanego miasta na Malcie. Oba miejsca różnią się jednak pod względem architektury i układu urbanistycznego. Cytadela jest znacznie mniejsza i pierwotnie służyła jako schronienie w czasie oblężeń, podczas gdy Mdina od samego początku była pełnoprawnym miastem.

Historia: od starożytnej osady do ufortyfikowanej twierdzy

Wzgórze, na którym powstała Cytadela, było zamieszkane już w czasach prehistorycznych. Wykorzystywali je również starożytni mieszkańcy wyspy: zarówno Fenicjanie, jak i ich następcy - Rzymianie, którzy zbudowali na wzgórzu miasto Gaúlos.

Rzymianie wznieśli na szczycie wzgórza świątynię poświęconą bogini Junonie. Na fragmenty tego starożytnego miejsca kultu natrafiono podczas budowy katedry. Na przestrzeni wieków na terenie Cytadeli odnaleziono różne antyczne pozostałości, które możemy obejrzeć w Muzeum Archeologicznym oraz Muzeum Katedralnym.

Po upadku Cesarstwa Zachodniorzymskiego, wojska rzymskie porzuciły miasto i wycofały się z wyspy. Strategiczne położenie wzgórza doceniono także w średniowieczu, kiedy to na ruinach starożytnego miasta wzniesiono zamek. Nie ma pewności, kiedy dokładnie do tego doszło, jednakże pierwsze wzmianki odnaleziono w dokumentach datowanych na 1241 rok. Formę cytadeli (miasta otoczonego murami) wzgórze przyjęło w czasach panowania władców aragońskich, którzy rządzili wyspą od 1283 roku aż do nadejścia szpitalników. Z okresu aragońskiego pochodzą średniowieczne mury po północnej stronie cytadeli.

W momencie przybycia joannitów na wyspę, Cytadela była już w opłakanym stanie, a jej fortyfikacje nie gwarantowały przetrwania długiego oblężenia. Gdy w 1551 roku na Gozo wylądowali Osmanowie, już po kilku dniach zdobyli miasto.

Podczas tureckiego najazdu wszyscy mieszkańcy wyspy (około 5000-6000 osób) schronili się za murami Cytadeli, która na ich nieszczęście szybko upadła. Tylko nielicznym szczęśliwcom udało się opuścić miasto przed wkroczeniem najeźdźców - mieli oni zejść bezpośrednio po wysokich murach. Pozostałych, z wyjątkiem kilkudziesięciu starców, zakuto w łańcuchy i wysłano do niewoli.

Szpitalnicy potrafili wyciągnąć wnioski ze swoich porażek. W latach 1599-1603 rozpoczęli ambitny projekt przebudowy Cytadeli, praktycznie od podstaw wznosząc mur otaczający twierdzę (poza północną częścią, która przetrwała w średniowiecznej formie).

Inwazja turecka z połowy XVI wieku odcisnęła jednak piętno na następnym stuleciu funkcjonowania Gozo. Na co dzień na wyspie przebywało niewielu mieszkańców. Co więcej, zgodnie z prawem aż do 1637 roku wszyscy przebywający na Gozo byli zobowiązani spędzać noce w murach Cytadeli.

Wokół twierdzy przez wieki rozwijało się miasto, znane jako Rabat, które dzisiaj jest stolicą Gozo. Dzisiejsza nazwa stolicy, Victoria, została nadana w hołdzie brytyjskiej królowej Wiktorii 10 czerwca 1887 roku.

Większość obecnej zabudowy Cytadeli, wliczając w to katedrę oraz najważniejsze domy, datowana jest na XVII i XVIII wiek.

Cytadela: zabytki i muzea. Co warto zwiedzić?

Cytadela jest dostępna dla zwiedzających, a wstęp na jej teren jest bezpłatny. Bez większej przesady można powiedzieć, że sama w sobie stanowi ona otwarte muzeum. W jej murach zachowało się mnóstwo historycznych budowli: domów, kaplic, kościołów oraz fortyfikacji. Spacerując po jej malowniczych uliczkach, co chwilę natrafiamy na tablice informacyjne w języku angielskim opisujące mijane zabytki.

W kilku historycznych domach powstały cztery muzea: Muzeum Archeologiczne, historyczny dom Gran Castello (muzeum folkloru), Muzeum Przyrodnicze oraz Stare więzienie.

Wszystkie z nich odwiedzimy kupując jeden wspólny bilet w cenie 5€ dla dorosłych.

Do zwiedzenia możliwe są też obiekty, które wspierały funkcje obronne twierdzy: magazyny prochu, magazyny ziarna (silosy) czy schrony z okresu II wojny światowej. Możliwość zwiedzenia tych obiektów zależy jednak od dostępności wolontariuszy.

Na spokojne zwiedzenie całej cytadeli, wraz ze wszystkimi muzeami, potrzebujemy około 4-5 godzin.

Podczas wizyty warto również zajrzeć do jednego z lokalnych sklepów oferujących regionalne produkty, takie jak słynne owcze sery ġbejniet, oraz odwiedzić którąś z miejscowych restauracji.

Plac katedralny

Niewielki plac Katedralny (malt. Pjazza tal-Katidral) jest centralnym punktem Cytadeli. Otaczają go jej najważniejsze budowle: katedra (do której prowadzą schody; przed wejściem do katedry stoi pomnik św. Jana Pawła II), sąd czy historyczne więzienie.

Na plac Katedralny trafimy niemal od razu po przekroczeniu głównej bramy. Chwilę wcześniej miniemy punkt informacji, w którym możemy zakupić bilet łączony do muzeów.

Nieopodal katedry eksponowane są dawne dzwony katedralne, które odlano w Valletcie.

Katedra Wniebowzięcia Najświętszej Maryi Panny w Victorii

Po wejściu schodami z placu Katedralnego, staniemy przed drzwiami barokowej katedry Wniebowzięcia Najświętszej Maryi Panny, potocznie nazywanej katedrą w Gozo (malt. Il-Katidral ta' Għawdex).

W tym miejscu, jeszcze przed przybyciem na wyspę joannitów, stał inny, mniej okazały kościół. Średniowieczna budowla została jednak zniszczona podczas sycylijskiego trzęsienia ziemi z 1693 roku, którego wstrząsy odczuwalne były zarówno na Malcie, jak i Gozo. Za projekt nowej świątyni odpowiadał Lorenzo Gafa, znany architekt, który zasłynął jako projektant ponad 20 barokowych kościołów. Jednym z jego dzieł jest katedra św. Pawła w Mdinie.

Prawdziwym klejnotem wnętrza katedry jest "malowana" kopuła, która w rzeczywistości nie istnieje. Autorem tego iluzjonistycznego dzieła w stylu trompe l’oeil był pochodzący z Sycylii Antonio Manuele. Artysta namalował ją w miejscu, gdzie pierwotnie planowano zbudować kopułę, ale ostatecznie pozostał po niej jedynie otwór przykryty płaskim dachem.

Miejsce, na którym stoi katedra, zajmowała niegdyś świątynia poświęcona bogini Junonie. Fragmenty jej doryckich kolumn możemy zobaczyć w Muzeum Katedralnym, które mieści się w niewielkim budynku tuż za katedrą.

Muzeum Folkloru: historyczny dom Gran Castello

Historyczny dom Gran Castello (ang. Gran Castello Historic House , malt: Dar Storika tal-Gran Kastell) pełni funkcję muzeum folkloru wyspy Gozo.

Placówka została utworzona w wyniku połączenia kilku XVI-wiecznych budowli. Wyróżniają się one późnogotycką architekturą, która zawitała na wyspę dzięki przybyszom z Sycylii i Katalonii.

Podczas zwiedzania odkrywamy, jak żyli i mieszkali dawni mieszkańcy Gozo. Część kolekcji prezentuje narzędzia wykorzystywane przez miejscowych rolników, rybaków i rzemieślników. Spacerując labiryntem pomieszczeń, trafimy m.in. do kuchni czy sypialni.

Oprócz eksponatów, muzeum oferuje również kilka prezentacji multimedialnych..

Na zwiedzenie tej placówki warto przeznaczyć od 45 do 60 minut.

Stare więzienie: cele z czasów joannitów oraz graffiti wyryte na ścianie

Przy placu Katedralnym, tuż obok budynku sądu, znajduje się najstarsze więzienie na wyspie, które funkcjonowało od połowy XVI do początku XX wieku. W przeszłości sąd oraz więzienie stanowiły wspólny kompleks, jednak obecnie są od siebie oddzielone.

Stare więzienie służyło głównie jako miejsce dyscyplinowania niesfornych rycerzy, choć czasami osadzano tu też zwykłych mieszkańców. Jeśli któryś ze szpitalników wdał się w bójkę lub pijacką awanturę, zazwyczaj kończył w tutejszych celach. Jednym ze słynnych osadzonych był Jean de la Valette, późniejszy wielki mistrz, na cześć którego nazwano Vallettę. Po oskarżeniu o pobicie spędził w więzieniu cztery miesiące.

Kompleks więzienny składa się z sześciu niewielkich cel, dziedzińca oraz hali wejściowej, która służyła za celę grupową. W trakcie zwiedzania możemy przejść po całym kompleksie, który zachował się w stanie zbliżonym do oryginalnego. Największą atrakcją więzienia są wyryte na wapiennych ścianach graffiti wykonane przez osadzonych. Oprócz prostych dat, imion czy napisów zachowały się również bardziej skomplikowane rysunki, takie jak statki, którymi joannici przemierzali morza.

Napisy i malowidła więźniów odkryto dopiero w latach 90. XX wieku, po usunięciu warstwy białej farby.

Wewnątrz więzienia znajduje się też niewielka wystawa. Zwiedzanie zajmie około 15-20 minut.

Muzeum Archeologiczne: od prehistorii do średniowiecza

Muzeum Archeologiczne na Gozo (Maltese: Il-Mużew tal-Arkeoloġija ta' Għawdex) prezentuje obiekty i artefakty należące do dawnych mieszkańców wyspy. Eksponaty pochodzą z różnych okresów, począwszy od czasów prehistorycznych, przez starożytność, aż po epokę przybycia na Gozo szpitalników.

Kolekcja muzeum została podzielona na trzy główne sekcje: prehistoria, okres starożytny (od Fenicjan do Rzymian) oraz średniowiecze do czasów przybycia joannitów na wyspę.

Wśród wystawionych eksponatów znajdują się m.in. starożytne naczynia, biżuteria oraz różnorodne artefakty z fenickich grobów, rzymskie kotwice, rzymski grobowiec, arabskie nagrobki i wiele innych cennych znalezisk.

Siedzibą muzeum jest XVII-wieczny dwupiętrowy budynek, który usytuowany jest tuż za główną bramą prowadzącą do Cytadeli. W przeszłości był on rezydencją rodziny Bondì, stąd też jego nazwa: Casa Bondì.

Muzeum Przyrodnicze: skała księżycowa oraz wszystko o przyrodzie na Gozo

Ostatnim z czterech muzeów jest Muzeum Przyrodnicze (ang. Nature Museum), kktóre mieści się w trzech historycznych budynkach pochodzących z różnych epok (najstarszy z nich datowany jest na końcówkę XV wieku, a najnowszy na XVII wiek).

Muzeum zajmuje parter oraz pierwsze piętro, gdzie mieści się również urokliwy ogród. Kolekcja muzeum koncentruje się na geologii oraz florze i faunie charakterystycznej dla wyspy. Na wystawie można podziwiać m.in.: skały, minerały, insekty, ptaki oraz różne organizmy morskie.

Część ekspozycji poświęcona jest zatoce Dwejra i występującej tam specifycznej roślinie, która w czasach szpitalników zwana była grzybem maltańskim (fungus melitensis, naukowa nazwa to cynomorium szkarłatne). Szpitalnicy cenili ją jako jeden z ich najcenniejszych skarbów.

W muzeum możemy także zobaczyć fragmenty skały księżycowej oraz flagę Malty, która w 1969 roku została zabrana na Księżyc podczas misji Apollo 11. Eksponaty te podarował Maltańczyków Richard Nixon, prezydent Stanów Zjednoczonych Ameryki.

Chociaż muzeum nie jest zbyt rozległe, entuzjaści przyrody z pewnością znajdą w nim wiele interesujących eksponatów.

Magazyn prochu, silosy oraz schron z okresu II wojny światowej

Dzięki wysiłkom wolontariuszy z organizacji Wirt Għawdex mamy możliwość zwiedzenia kilku historycznych obiektów, które służyły mieszkańcom jako schronienie w trakcie oblężeń czy ataków.

Jednym z nich jest kompleks trzech monumentalnych silosów, które pełniły funkcję magazynów na ziarno. Szpitalnicy gromadzili w nich zapasy, pozwalające przetrwać nawet długotrwałe oblężenia. Począwszy od czasów panowania Brytyjczyków aż do 2004 roku, silosy były wykorzystywane jako zbiorniki na wodę.

Oprócz silosów do zwiedzania dostępne są również: magazyn na proch strzelniczy, tunele przekształcone w schrony w okresie II wojny światowej oraz bateria artyleryjska.

Więcej informacji o godzinach otwarcia można znaleźć tutaj. Wejście jest darmowe, ale możliwość zwiedzania zależy od dostępności woluntariuszy.

Spacer murami i bastionami

Dla wielu czytelników największą z atrakcji Cytadeli będzie możliwość pospacerowania po murach oraz bastionach, z których rozpościerają się widoki na całą okolicę. Możemy wybrać się zarówno na fortyfikacje zwrócone w stronę Victorii, jak i te, które oferują panoramę na rozciągające się na północy pola uprawne.

Szczególnie malowniczy widok czeka nas na tarasie widokowym położonym bezpośrednio nad punktem informacji turystycznej.

Północna część cytadeli

Chociaż południowa część twierdzy jest gęsto zabudowana, jej północny obszar składa się głównie z ruin, będących reliktem dawnej potęgi. Zniszczeń tych nie dokonał jedynie czas, a skutecznie pomogły mu w tym francuskie wojska Napoleona.

Jednym z zachowanych budynków w tej części cytadeli jest surowy kościół św. Józefa (malt. San Guzepp). Wewnątrz kaplicy znajduje się kopia dzieła manierystycznego artysty Filippo Paladino, która przedstawia ucieczkę św. Józefa do Egiptu (oryginał zobaczymy w Muzeum Katedralnym).

Warto wygospodarować trochę czasu na spacer wśród tych ruin i dotarcie do punktu widokowego, skąd roztacza się panorama północnej części wyspy.