Braniewo: atrakcje, zabytki, ciekawe miejsca. Co warto zobaczyć?

Braniewo należy do tych niepozornych miejsc, które skrywają w sobie zaskakująco bogatą historię. Mimo że większość zabytkowej zabudowy miasta została starta z powierzchni ziemi w trakcie wojny, wciąż zachowały się pojedyncze obiekty (w stanie oryginalnym lub odbudowane) przypominające o dawnej świetności tego niegdyś majętnego grodu.

Spacerując uliczkami Braniewa aż trudno uwierzyć, że dzierży ono tytuł pierwszego miasta Warmii oraz posiada status jednego z najstarszych miast w Polsce. Było też prężnym miastem portowym, należącym w średniowieczu do potężnego Związku Hanzeatyckiego (Hanzy).

Braniewo oddalone jest o niecałe 10 km od popularnego wśród turystów Fromborka. Warto więc tak zaplanować naszą podróż, żeby dać radę odwiedzić oba te miasta. W naszym artykule opisaliśmy najważniejsze atrakcje Braniewo oraz przybliżymy Wam historię tego miasta.

Jak zwiedzać Braniewo?

Wszystkie najważniejsze zabytki Braniewa zgrupowane są na stosunkowo niewielkim obszarze. Jeśli przyjeżdżamy samochodem, możemy zaparkować przy bazylice św. Katarzyny i ruszyć stamtąd pieszo. W ciągu około 90 minut powinniśmy spokojnie przespacerować po obszarze dawnego Starego Miasta i okolicy. Dodatkowy czas warto zaplanować na Muzeum Ziemi Braniewskiej oraz wystawę w dawnej zamkowej wieży bramnej.

Cztery opisane przez nas zabytki leżą kawałek dalej na południowy-wschód. Mając więcej czasu możemy podejść do nich pieszo ulicą Kościuszki lub podjechać samochodem.

Ostatni z obiektów, kościół Krzyża Świętego, leży niecałe 2 km poza miastem.

Co warto zobaczyć w Braniewie? Największe atrakcje oraz zabytki

Wieża Bramna dawnego zamku biskupiego

Nieistniejący już zamek w Braniewie położony był w południowo-wschodnim krańcu miasta. Jedyną pozostałością po dawnej rezydencji biskupiej jest wysoka wieża bramna, stojąca samotnie pośrodku niewielkiego placu. W przeszłości rozdzielała ona dziedziniec zamkowy od podzamcza.

Braniewski zamek stanął w miejscu pierwotnej drewnianej warowni zbudowanej przez Krzyżaków. Wzniesiono go z fundacji biskupa Henryka I pod koniec XIII stulecia i aż do 1340 roku rezydowali w nim biskupi warmińscy. W tym czasie obiekt przeszedł jedną poważną rozbudowę w latach 1320-30.

Dość szybko okazało się jednak, że napięcia pomiędzy biskupem a mieszczanami są coraz trudniejsze do opanowania. Ci ostatni oczekiwali znacznie szerszych reform, w tym większej swobody gospodarczej oraz samodzielności ustrojowej.

W 1341 roku biskup Herman z Pragi chcąc przerwać patową sytuację zadecydował o przenosinach biskupiego dworu do Ornety, gdzie sąsiedztwo było spokojniejsze. Po jego wyprowadzce zamek w Braniewie przeszedł w ręce urzędu burgrabiego.

Zamek przetrwał do początku XIX wieku w swojej pierwotnej średniowiecznej formie. Dopiero w trakcie wojen napoleońskich w 1807 roku został częściowo zniszczony, a cztery lata później przekształcono go w szkołę. Budowla ucierpiała znacznie w 1945 roku i niedługo później została rozebrana.

Wieża Bramna stanowi obecnie atrakcję turystyczną i jest możliwa do zwiedzenia. Na jej drugim poziomie zachowała się kaplica św. Andrzeja, będąca najstarszą kaplicą w mieście.

Poniżej zobaczymy fragmenty zachowanego muru obronnego.

Bazylika św. Katarzyny Aleksandryjskiej

Naprzeciwko dawnego placu zamkowego stanął najważniejszy z braniewskich kościołów. Około 1346 roku rozpoczęto budowę bazylikowego korpusu nawowego, ale po około 20 latach zmieniono koncepcję i przekształcono go w budowlę halową. Chociaż świątynię konsekrowano już po 1381 roku, prace budowlane trwały aż do połowy XV stulecia - w ostatnim etapie założono gwiaździste sklepienie oraz wzniesiono wieżę zachodnią. Widoczna już z oddali i wysoka na 63 metry wieża stanowi współcześnie znak rozpoznawczy miasta.

W czasach swojej świetności świątynia należała do najwspanialszych budowli sakralnych Warmii. Jednym z zabytków ozdabiających jej wnętrze była płyta nagrobna biskupa Pawła Legendorfa, która obecnie wystawiana jest na zamku w Lidzbarku Warmińskim.

Kościół został niemal całkowicie zniszczony w ostatnim roku II wojny światowej. Wojska niemieckie chcąc zapobiec wykorzystaniu wieży przez zbliżających się Rosjan wysadzili ją w powietrze, niszcząc przy okazji pozostałą część budowli. Zdjęcia przedstawiające powojenny wygląd świątyni możemy zobaczyć w bocznym przedsionku. Dopiero w 1979 roku rozpoczęto trwającą 7 lat odbudowę kościoła przywracającą mu dawną chwałę.

W krypcie bazyliki złożono szczątki błogosławionej Reginy Protmann, założycielki istniejącego do dziś Zgromadzenia Sióstr św. Katarzyny Dziewicy i Męczennicy, czyli tzw. zakonu katarzynek. Pierwotnie jej relikwie przechowywano w jednej z krypt pofranciszkańskiego kościoła Mariackiego, który znajdował się na terenie kolegium jezuickiego i został rozebrany na początku XIX stulecia. Co ciekawe, w ostatnich latach rozpoczęto badania mające na celu odnalezienie oryginalnej, średniowiecznej krypty, która mogła przetrwać.

Wieża Młyna Kieratowego 

Braniewo słynęło ze swoich fortyfikacji i w okresie średniowiecza uchodziło za warownię niemal niemożliwą do zdobycia. Miasto chronione było dwoma pierścieniami murów, wewnętrznym i zewnętrznym, umocnionymi licznymi wieżami i bastionami. Dzięki nim obrońcom miasta udało się kilkukrotnie skutecznie odpierać oblężenie. Najsłabszym ogniwem obrony był jednak czynnik ludzki - w 1520 roku Krzyżacy zajęli miasto podstępem, by później Polacy przez kolejne miesiące nieskutecznie próbowali je odbić.

Najbardziej imponujących z zachowanych elementów wewnętrznego muru obronnego jest wzniesiona w XIV stuleciu gotycka baszta nazywana Wieżą Młyna Kieratowego (niem. Rossmühlenturm). Oryginalnie znajdowała się ona w południowo-zachodnim narożu Starego Miasta.

Jej nietypowa nazwa nawiązuje do istniejącego pierwotnie w jej pomieszczeniach młyna kieratowego. Stanowił on zabezpieczenie na czas oblężenia, kiedy leżące poza miastem młyny wodne byłyby niedostępne.

Baszta stoi naprzeciwko bazyliki św. Katarzyny.

Wieża Klesza oraz średniowieczne fortyfikacje

Leżąca w północno-zachodnim krańcu dawnego Starego Miasta Wieża Klesza (niem. Pfaffenturm) jest najważniejszą pamiątką po średniowiecznym systemie fortyfikacji. Należała ona do wewnętrznego muru obronnego i pierwotnie przylegała do klasztoru franciszkanów (stąd też nazywano ją czasami Wieżą Mniszą). Naprzeciwko niej stoi znacznie niższa okrągła baszta, będąca częścią zewnętrznego muru obronnego.

W 1565 roku wieża weszła w skład nowo utworzonego kompleksu jezuickiego. Całkiem niedawno w jej czterokondygnacyjnym wnętrzu urządzono sale wystawowe Muzeum Ziemi Braniewskiej, o którym napisaliśmy więcej w dalszej części artykułu.

Budowla przetrwała do naszych czasów dzięki uporowi miejskiego inspektora budowlanego Augusta Bertrama. W połowie XIX w. zablokował on jej rozbiórkę zainicjowaną przez władze miejskie planujące wykorzystać zdobyte w ten sposób cegły do budowy kościoła gimnazjalnego.

Po zewnętrznej stronie wieży, w miejscu dawnej fosy, stworzono przyjemny obszar dla mieszkańców wraz z niewielkim Amfiteatrem Miejskim na wodzie. Tło dla sceny stanowi odcinek zewnętrznego muru obronnego.

Baszta Prochowa

Kilka kroków na wschód od Wieży Klesza zobaczymy XV-wieczną Basztę Prochową (niem. Pulverturm), należącą do zewnętrznego pierścienia muru obronnego. Nazwa zabytku nawiązuje do faktu, że po upowszechnieniu się artylerii pełniła funkcję magazynu prochu.

Muzeum Ziemi Braniewskiej

W dawnych budynkach po Collegium Hosianum mieszczą się dziś Zespół Szkół Zawodowych im. Jana Liszewskiego oraz Muzeum Ziemi Braniewskiej. Obecny budynek wzniesiono w latach 1743-1771. Na jego zewnętrznej ścianie wywieszono tablice upamiętniające Stanisława Hozjusza oraz ważnych uczniów seminarium i mieszkańców miasta.

Na parterze budynku oraz w pomieszczeniach sąsiedniej Wieży Klesza utworzono w 2016 roku Muzeum Ziemi Braniewskiej. Co warte odnotowania, jest to placówka prywatna prowadzona przez pasjonatów z Towarzystwa Miłośników Braniewa. Wejście jest darmowe, ale warto zostawić cegiełkę na rozwój muzeum - jest to jedna z ciekawszych placówek muzealnych, jakie mieliśmy okazję odwiedzić na Warmii. Do tego pracownicy bardzo chętnie dzielą się wiedzą!

W muzeum przygotowano liczne sale tematyczne związane z historią miasta. Dowiemy się z nich więcej m.in.: o portowej historii Braniewa, okresie wojen z krzyżakami czy nieistniejącym już zamku biskupim. Trzeba też podkreślić, że jak na inicjatywę prywatną muzeum posiada wiele interesujących eksponatów, a do tego jego kolekcja cały czas się powiększa.

Dla odwiedzających przygotowano też krótki film przybliżający dzieje Braniewa. Na spokojne zapoznanie się z kolekcją muzeum warto zaplanować przynajmniej godzinę, choć miłośnicy historii mogą spędzić tu znacznie więcej czasu.

Spichlerz Mariacki

Budowla z 1831 roku jest ostatnim reliktem dawnej portowej dzielnicy spichrzy. W historycznym magazynie mieści się obecnie restauracja. Budynek został odrestaurowany, a jego górna część stanowi interesujący przykład muru pruskiego.

Kościół św. Trójcy - gotycki skarb Braniewo

Historia gotyckiego kościoła św. Trójcy sięga 1437 roku. Jest to budowla salowa, pięcioosiowa, z trójbocznym zamknięciem od wschodu. Jej najbardziej charakterystycznym elementem jest nietypowy jak na Warmię szczyt fasady.

Pierwotnie świątynia pełniła funkcję kościoła farnego (parafialnego) Nowego Miasta, a obecnie wykorzystuje go cerkiew greckokatolicka.

Właściwie jest to jedyna budowla, oprócz fragmentów fortyfikacji i Wieży Bramnej, która pozwala nam zobaczyć jak prezentowała się architektura miasta w okresie średniowiecza. Zabytek szczęśliwie przetrwał II wojnę światową bez większych zniszczeń. Odnajdziemy go zaledwie kilka kroków od historycznego Starego Miasta.

Niestety, w trakcie naszej wizyty nie mieliśmy sposobności zajrzeć do środka.

Kościół ewangelicki projektu Schinkla

Kolejnym nieco skrytym skarbem Braniewa jest wzniesiony w latach 1830-37 dawny kościół ewangelicki mieszczący się pod adresem Konarskiego 1. Jest to późnoklasycystyczna budowla halowa z dwoma wieżami od frontu.

Świątynię zaprojektował Karl Friedrich Schinkel, wybitny niemiecki architekt nurtu klasycyzmu, którego dzieła możemy podziwiać w Berlinie i Poczdamie (ale również w Giżycku).

Ozdobą wnętrza są charakterystyczne dla kościołów ewangelickich empory (galerie) podparte filarami. Świątynia szczęśliwie przetrwała II wojnę światową, ale w pożarze w 2016 roku spłonęło całe jej zadaszenie. Strażakom udało się uratować dwie wieże oraz zabytkowe organy. Śladem po tym tragicznym zdarzeniu są nadwęglone drewniane belki empor.

Pałacyk Potockiego i spacer ulicą Botaniczną

Po zwiedzeniu Starego Miasta warto przespacerować się odrestaurowaną ulicą Botaniczną, która prowadzi wzdłuż dawnego przebiegu fosy południowej.

Rozpoczynając spacer przy wieży bramnej po chwili dotrzemy do wspaniale odnowionego barokowego Domu Konwertyków. Jego fundatorem był biskup warmiński Teodor Potocki, a budynek czasami określany jest mianem pałacyku Potockiego. Wzniesiono go w 1718 roku jako hospicjum dla protestantów powracających na łono Kościoła Katolickiego.

Budynek ucierpiał w trakcie sowieckich bombardowań. Odbudowany po wojnie pełnił różne funkcje, w tym biblioteki. W ostatnich latach zaniedbany już gmach poddano solidnej rewitalizacji, przekształcając go w inkubator przedsiębiorczości.

Warto rzucić okiem na dziedziniec kompleksu z przyjemnym ogrodem i studnią pośrodku. Obok studni ustawiono cokół pomnika Dorothey Dubińskiej, żony Johanna Oestreicha (1750-1833), jednego z najwiekszych braniewskich przedsiębiorców. Wyryto na nim sentencję

Przystało ten głos miłości (żony) już zmarłej upamiętnić, żebyś zaś mówił o miłości wiecznej jak kamień, głaz ten postawiłem.

Autorem mógł być sam "królewski kupiec", jak nazywano tego wszechstronnie wykształconego człowieka biznesu. Jest to jedyna ocalała pamiątką z nim związana.

Naprzeciwko pałacyku biskupa Potockiego, w miejscu dawnej fosy, rozciąga się zaniedbany ogród botaniczno-zoologiczny. Twórcą pierwszego ogrodu botanicznego był w 1893 roku niemiecki botanik Franz Josef Niedenzu. Wśród sprowadzonych przez niego roślin znalazły się m.in. pomidory, powszechnie dziś występujące, ale nieznane w ówczesnych Prusach Wschodnich.

Po wojnie ogród przekształcono w najmniejsze zoo w Polsce. Na niewielkich wybiegach przetrzymywano tu tygrysy czy niedźwiedzie brunatne, ale na szczęście czasy te bezpowrotnie minęły. Obecnie bliżej jest do powrotu XIX-wiecznej koncepcji różnorodnego ogrodu botanicznego.

Kawałek dalej, pod adresem Botaniczna 5, zobaczymy zabytkową willę mieszkalną z początku XX stulecia. Budynek charakteryzuje się różnorodnością stylów, choć został już mocno nadgryziony zębem czasu.

Klasztor zgromadzenia zakonnego Sióstr św. Katarzyny

Historia klasztoru katarzynek sięga 1571 roku. Założyła go urodzona w Braniewie i pochodząca z bogatej mieszczańskiej rodziny bł. Regina Protmann, która w wieku zaledwie 19 lat opuściła rodzinny dom, oddając się w pełni pomocy potrzebującym.

Razem z siostrami założonego przez siebie Zgromadzenia św. Katarzyny zajmowała się opieką nad chorymi i niosła pomoc najsłabszym oraz wyrzuconym za nawias społeczeństwa. Swoim oddaniem zasłużyła na nadany jej przydomek Matki Ubogich.

W pierwszych wiekach należące do zgromadzenia budynki klasztorne i gospodarcze zajmowały (pusty dziś) plac naprzeciwko bazyliki św. Katarzyny. Nie przetrwały one jednak II wojny światowej i ostatecznie je rozebrano.

W pierwszych latach poprzedniego stulecia wzniesiono nowy, imponujący gmach, leżący poza obrębem historycznym murów miejskich. Trójkondygnacyjna budowla imponuje swoich rozmiarem - cała powierzchnia gmachu wynosi aż 1631 m²!

Klasztor szczęśliwie przetrwał sowieckie bombardowania. W czasach nalotów dosięgła go zaledwie jedna bomba, niszcząc kaplicę położoną na drugim piętrze.

Wejście na teren kompleksu znajduje się od strony ulicy Moniuszki. Na parterze przygotowano niewielką wystawę przybliżającą dzieje zgromadzenia.

W okolicy! Kawałek dalej na południe, pod adresem Moniuszki 9, zobaczymy zabytkową stadninę koni z końcówki XIX stulecia. Ten imponujący ceglany kompleks powstał na obrzeżach ówczesnego miasta i szczęśliwie przetrwał wojnę bez szwanku.

Sanktuarium św. Krzyża

Zbudowana na planie krzyża greckiego barokowa świątynia leży na obrzeżach Braniewa. Wzniesiono ją w miejscu, gdzie w 1625 roku na jednym z drzew powieszono obraz Trójcy Świętej. Dwa lata później został on sprofanowany przez żołnierzy szwedzkich, którzy wykorzystali go jako tarczę strzelecką i oddali w jego kierunku trzy strzały. Ku ich zaskoczeniu z każdego z otworów po kuli zaczęła sączyć się krew, co podobno na własne oczy widziało w tamtym czasie wiele osób.

Wieść o tym trafiła szybko do polskiego królewicza Władysława Wazy IV, a ten zlecił swoim podwładnym odbicie obrazu, który w uroczystej procesji powędrował na zamek królewski w Warszawie.

Miejsce cudownego zdarzenia w Braniewie szybko zaczęło przyciągać licznych wiernych. Już w 1651 roku wzniesiono dla nich małą drewnianą kaplicę, a dwie dekady później większy drewniany kościół z trzema ołtarzami. W 1672 roku do wielkiego ołtarza sprowadzono oryginalny obraz, który przybył w uroczystej procesji z Warszawy.

Budowę obecnej świątyni rozpoczęli Jezuici w 1723 roku, a już w 1731 roku nastąpiła jej konsekracja. W 1925 roku niemieccy redemptoryści wznieśli obok klasztor.

Wnętrze kościoła wyróżnia styl rokokowy. Ołtarz główny w stylu późnego baroku wykonany został w 1739 roku przez J.K. Schmidta z Reszla.

W klasztornych ogrodach warto zwrócić uwagę na stacje drogi krzyżowej.

Budynek Urzędu Miasta

W południowej części miasta w 1878 roku stanął neogotycki gmach mieszczący początkowo Starostwo Powiatowe, a po 1945 roku Urząd Miasta.

Budynek jest interesującym przykładem architektury pruskiej z tamtego okresu. Odnajdziemy go u zbiegu ulic Kościuszki i Dworcowej.

Dworzec w Braniewie

W połowie XIX wieku na terenie Prus Wschodnich rozpoczęła się budowa kolei żelaznej, mającej niedługo później całkowicie zmienić oblicze transportu. Budowa pierwszej z tras kolejowych, łączącej Malbork z Królewcem, trwała w latach 1852-1853. Na jej przebiegu znalazło się też Braniewo. Oficjalne otwarcie odcinka Malbork - Braniewo odbyło się 19 października 1852 roku, co czyni dworzec w Braniewie najstarszym na terenie Warmii.

Pierwszy budynek braniewskiego dworca był jednak drewniany i nie zachował się po nim żaden ślad. Dopiero kolejny, już murowany, przetrwał do naszych czasów.

Obecnie dworzec wykorzystywany jest głównie do obsługi ruchu towarowego.

Kaplica św. Rocha

Jednym z najstarszych istniejących budynków w mieście jest niewielka, barokowo-orientalna kaplica pod wezwaniem św. Rocha z 1711 roku. Znajduje się ona na dawnym cmentarzu dżumowym, a współcześnie komunalnym, który oddalony jest o dosłownie kilka kroków od urzędu miasta.

Podchodząc na północno-zachodni kraniec cmentarza zobaczymy zabytkowy budynek szachulcowy, który podczas naszej wizyty znajdował się jednak w dość kiepskim stanie.

Herb Braniewa

Miasto Braniewo może pochwalić się bardzo nietypowym herbem. Przedstawia on stojące na wzgórzu drzewo lipowe o trzynastu liściach, pod którym naprzeciwko siebie umieszczono skrzydlatego smoka oraz jelenia. Stwór po lewej nawiązuje do pogańskiej historii tej ziemi, a jeleń po prawej jest symbolem chrześcijańskiego dziedzictwa miasta.

Liczba liści nawiązywać ma do trzynastu historycznych lip rosnących dawniej przed główną bramą miejską.

Historia Braniewa

Początki i średniowieczne dzieje miasta

W poszukiwaniu początków Braniewa trzeba cofnąć się do czasów podbojów pogańskich Prus przez połączone siły zakonu krzyżackiego oraz rycerstwa polskiego (lata 30. XIII stulecia). Wojska chrześcijańskie szybko posuwały się naprzód, zdobywając też tereny zamieszkiwane przez plemiona Warmów.

Krzyżacy umacniali się na podbitych ziemiach poprzez budowę zamków - jeden z nich powstał około 1239 roku w miejscu obecnego Braniewa. Niedaleko nowo zbudowanej drewnianej warowni założono osadę targową zasiedloną głównie przez niemieckich osadników, która już w 1254 roku otrzymała z rąk pierwszego biskupa warmińskiego Anzelma prawa miejskie (na prawie lubeckim) jako Braunsberg (nazwa ta wywodziła się od określenia Gród Prusów). Braniewo od swojego zarania aż do 1340 roku było stolicą Warmii oraz siedzibą biskupów warmińskich.

Pierwsze Braniewo istniało zaledwie kilka lat. W 1260 roku wybuchło tzw. Wielkie Powstanie Pruskie, a rok później miasto zostało zrównane z powierzchni ziemi przez rdzennych mieszkańców tych ziem.

Jakiś czas po stłamszeniu pogańskiego zrywu biskup Henryk I Fleming rozpoczął odbudowę miasta, ale już w bezpieczniejszym miejscu. Na nową lokalizację wybrano zapewniające naturalną ochronę niewielkie wzniesienie. Od północy i południa otaczały je bagna (zamienione na fosę), a od wschodu granicę wyznaczała rzeka Pasłęka. Pierwszymi osadnikami byli przybysze z Lubeki. W 1284 roku nastąpiła druga lokacja miasta na prawie lubeckim. W tym samym czasie wzniesiono murowany zamek służący za siedzibę biskupów.

Średniowieczne Braniewo rozplanowane zostało w kształcie nieregularnego prostokąta o rozmiarach 400 x 250 m. Jeszcze w XIV wieku otoczono je murami obronnymi z kilkunastoma wieżami. Niektóre z nich służyły za bramy wejściowe, a inne miały funkcje typowo obronne. Część fortyfikacji składała się z podwójnej linii murów, gdzie wewnętrzne były znacznie wyższe od zewnętrznych. Mury zewnętrzne otaczała szeroka fosa lub rzeka Pasłęką. Tak silnie obwarowane miasto mogło przez długie miesiące skutecznie odpierać oblężenie.

W 1342 roku biskup Hermann z Pragi założył konkurencyjne miasto nazwane Nowym Miastem, które ulokowano po przeciwnej stronie rzeki. Zajęło ono pozostałości po dawnym folwarku biskupim. Nigdy jednak Nowe Miasto Braniewo nie zbliżyło się do poziomu możniejszego Starego Miasta Braniewo. Obie miejscowości funkcjonowały niezależnie od siebie aż do rozbiorów 1772 roku, po których administracja niemiecka złączyła je w jedną jednostkę administracyjną.

W trakcie wojny trzynastoletniej Braniewo dołączyło do Związku Pruskiego przeciwstawiającego się Zakonowi Krzyżackiemu. Ostatecznie w 1466 roku, na mocy II pokoju toruńskiego, Warmia została włączona do Królestwa Polskiego.

Hanzeatyckie miasto portowe

O pomyślności Braniewa zadecydowało jego położenie nad rzeką Pasłęką, w pobliżu ujścia do Zalewu Wiślanego. Już w XIV wieku przekształcono je w miasto portowe, którym było aż do końca XVIII stulecia. Był to zresztą jedyny port całej Warmii i przechodziły przez niego wszystkie produkty importowane lub eksportowane drogą morską do księstwa warmińskiego. Braniewo posiadało przywilej nazywany prawem składu, nakładający na kupców obowiązek sprzedania przewożonych towarów.

Patrząc na mapę może nieco zdziwić nas fakt, że Braniewo określane było miastem morskim - w końcu oddalone jest o około 7 km od Zalewu Wiślanego. W okresie średniowiecza nie było jednak niczym dziwnym, że porty budowano w głębi lądu. W końcu statki w tamtych czasach były znacznie mniejsze, a taka lokalizacja zabezpieczała przed ewentualnymi atakami nieprzyjaciela oraz potężnymi burzami morskimi. Przykładem podobnego rozwiązania jest chociażby Lubeka, nie wspominając już o Londynie.

W 1401 roku rada miejska wydała zarządzenie o budowie spichlerzy zbożowych. Wydzielono w tym celu zamkniętą "dzielnicę spichrzów", w granicach której w czasach świetności portu istniało nawet kilkanaście magazynów. Niestety, do naszych czasów przetrwał zaledwie jeden z nich - Szpichlerz Mariacki z 1831 roku. Po drugiej stronie Pasłęki funkcjonowała mała stocznia (nazywana lastadia).

Braniewo słynęło z eksportu lnu oraz innych lokalnych produktów, w tym: zboża, mąki, chmielu, miodu czy drewna. Do portu przywożono z kolei m.in.: sól, śledzie i inne ryby morskie, wina, jedwabie, przyprawy korzenne i wyroby metalowe.

W XIV wieku Braniewo dołączyło do Ligi Hanzeatyckiej, będącej potężnym związkiem handlowym zrzeszającym najbogatsze miasta handlowe Europy Północnej. Na całym obszarze Prus tylko 6 miast dostąpiło tego szczytu. Braniewo było na czwartym miejscu pod względem ważności, a wyprzedzały je tylko Gdańsk, Toruń oraz Elbląg.

ZDJĘCIA: Muzeum Ziemi Braniewskiej

Colegium Hosianum i "Ateny Północy"

Na stałe w historii Braniewa zapisał się Stanisław Hozjusz, biskup warmiński oraz kardynał papieski, który jako jeden z nielicznych Polaków doszedł na sam szczyt hierarchii kościelnej, a niewiele brakowało nawet, że zasiadłby na tronie Piotrowym. Trochę więcej o Stanisławie Hozjuszu oraz o jego rzymskim nagrobku przeczytacie w naszym artykule: Grób kardynała Stanisława Hozjusza w Bazylice Najświętszej Maryi Panny na Zatybrzu w Rzymie.

Wróćmy jednak do Braniewa. W 1565 roku sprowadził on do miasta Jezuitów, zakładając przy tym pierwsze w Polsce kolegium jezuickie nazwane Colegium Hosianum. W jego skład wchodziło gimnazjum (jedna z najstarszych szkół średnich w Polsce), seminarium diecezjalne oraz seminarium papieskie. W tym ostatnim kształcono misjonarzy dla krajów skandynawskich. Wśród studentów kolegium byli m.in. św. Andrzej Bobola oraz Marcin Laterna, twórca pierwszego polskiego modlitewnika oraz kapelan i spowiednik królewski. Braniewo, mimo coraz większych wpływów protestantyzmu, przez kolejne wieki pozostało ostoją katolicyzmu.

Na przełomie XVI/XVII stulecia Braniewo zyskało renomę ważnego centrum kulturalnego, czasami określanego nawet mianem "Aten Północy". Chętnie przybywali tu intelektualiści - jednym z nich był węgierski poeta epoki Renesansu Bálint Balassi.

Skarbem kompleksu jezuickiego była biblioteka, w skład której wchodziły m.in. księgozbiory podarowane przez Hozjusza, wcześniejsze zbiory biblioteki franciszkańskiej czy książki należące do samego Mikołaja Kopernika. Niestety, w 1626 roku, w trakcie potopu szwedzkiego, bezcenna kolekcja została zrabowana przez Szwedów i wywieziona do Uppsali, gdzie znajduje się do dziś.

Czasy nowożytne

Losy Braniewa w czasach nowożytnych sprzężone były z niełatwą historią całego regionu. W trakcie wojen północnych, potopu szwedzkiego czy wojny siedmioletniej miasto na przemian ubożało i musiało się mozolnie odbudowywać. Mimo to aż do XVIII wieku pozostawało kluczowym centrum gospodarczym Warmii.

Po I rozbiorze Polski w 1772 roku, Braniewo znalazło się w granicach Prus. Zbiegło się to ze znacznym osłabieniem tutejszego portu, który już od kilku dekad cierpiał m.in. z powodu konkurencji większych portów w Królewcu i Elblągu oraz trudnych warunków atmosferycznych (Pasłęka na kilka miesięcy w roku zamarzała). Niedługo później na mocy niemieckiego prawodawstwa przeprowadzono sekularyzację zakonu jezuitów, co doprowadziło do likwidacji Colegium Hosianum oraz zamknięcia wszystkich związanych z nim instytucji.

O losie miasta przesądził dopiero postęp techniczny. W XIX wieku rozwinęła się kolej, spychając na drugi plan transport wodny, i doprowadzając do upadku portu. Braniewo straciło na znaczeniu i zeszło na dalszy plan.

W 1854 roku w Braniewie powstał browar założony przez kupca Jakoba von Roy, który zajmował się produkcją m.in.: pilznerów, piw słodowo-karmelowych, dunkelów (piw ciemnych) oraz piw pszenicznych. Każdego roku, tradycyjnie po zimowym świniobiciu, w mieście organizowano "kiełbasiane dni", podczas których browar dostarczał do wszystkich lokali darmowe piwo.

W Muzeum Ziemi Braniewskiej zobaczymy kilka eksponatów związanych z braniewskim browarnictwem. Współcześnie w mieście produkowane jest piwo typu lager, którego producent szczyci się tym, że jest warzone z wykorzystaniem wody oligoceńskiej wydobywanej z ujęć głębinowych.

Kres dawnego Braunsberga

Pierwszy z wielkich konfliktów XX wieku obszedł się z Braniewem łaskawie, ale ostatni rok drugiej wojny światowej przyniósł utratę większości historycznej tkanki miejskiej - pojedyncze ze strategicznych budynków wysadzili sami Niemcy, a pozostałe padły ofiarą sowieckich nalotów. Razem utracono około 80% zabudowy.

W 1945 roku mieszkańcy Braniewa oraz innych miast Prus Wschodnich musieli ratować się ucieczką do portów Zatoki Gdańskiej, a jedyna bezpieczna droga prowadziła przez zamarznięty Zalew Wiślany. Na północną stronę, po lodowej tafli, mogło przedostać się nawet kilkaset tysięcy osób (z liczącej około 2,3 mln ludności Prus Wschodnich).

Po wojnie miasto włączono w granicę Polski i zasiedlono Polakami zwożonymi z innych regionów. To, co przetrwało sowieckie bombardowania, dobiły komunistyczne władze. Po wojnie część zabudowy, w tym ratusz i wiele kamienic, były w stanie pozwalającym na przywrócenie im pierwotnego wyglądu. W drugiej połowie lat 50. wygrała jednak koncepcja rozbiórki i wywiezienia odzyskanego budulca do odbudowywanej Warszawy. W kolejnych dekadach historyczną architekturę zastąpiono szarymi blokowiskami.

Bibliografia:

• Urząd Miasta Braniewa: Historia i tradycje
• Muzeum Ziemi Braniewskiej
• www.historiabraniewa.hekko.pl
• Piotr Skurzyński - Zamki Warmii i pogranicza warmińskiego
• Christofer Herrmann - Warmia i Mazury. Przewodnik po zabytkach sztuki.